~ Banan

~ Chiquita Brands International

Statystyki Banan zwyczajny na Wikipedii:

Artykuł z Wikipedii = KOPIA artykułu (z dnia 15.05.2025)

https://pl.wikipedia.org/wiki/Banan_zwyczajny#

Szablon:Inne znaczenia Szablon:Takson infobox Banan zwyczajny, banan właściwy, błogosława, figa rajska, muza, pizang<ref name=":0">Szablon:Cytuj</ref>, banan zaostrzony<ref name=":1">Szablon:Cytuj</ref> (Musa paradisiaca L.<ref>Szablon:Cytuj</ref>, Musa × paradisiaca<ref name="ITIS" />, Musa paradisiaca var. sapientum<ref name=":0" />, Musa acuminata × balbisiana<ref name=":2">Szablon:Cytuj</ref>) – gatunek rośliny jednoliściennej należący do rodziny bananowatych (Musaceae), powszechnie uprawiany dla owoców<ref name=":0" />. Banan zwyczajny jest hybrydą prawdopodobnie dwóch gatunków dzikich: Musa acuminata i Musa balbisiana; nazwa Musa paradisiaca odnosi się tylko do roślin uprawnych<ref name=":3">Szablon:Cytuj</ref> będących hybrydami taksonów rodzicielskich niezależnie od ich ploidii i kombinacji genomów<ref name=":4">Szablon:Cytuj</ref>. Nie stwierdzono występowania banana zwyczajnego w stanie dzikim<ref name=":0" />. Najważniejsza roślina uprawna w krajach o klimacie tropikalnym<ref name=":5">Szablon:Cytuj</ref>.

Pochodzenie

Banan zwyczajny jest prawdopodobnie mieszańcem dwóch gatunków dzikich: Musa acuminata oraz Musa balbisiana. Ojczyzną tych gatunków i ich hybryd jest prawdopodobnie podpaństwo Indomalajskie. Mieszańcami M. acuminata oraz M. balbisiana mogą być rośliny diploidalne, triploidalne oraz tetraploidalne. Prawdopodobnie triploidia mieszańców została utrwalona przez człowieka w wyniku doboru sztucznego<ref name=":3" /> ze względu na większą żywotność i większe uzyskiwane zbiory<ref name=":4" />.

Występowanie

Banan zwyczajny jest gatunkiem właściwym dla państwa paleotropikalnego. Nie występuje w stanie dzikim<ref name=":0" />. Uprawiany jest w rejonach tropikalnych i subtropikalnych: w Ameryce Łacińskiej (m.in. Brazylii, Ekwadorze, Kolumbii, Kostaryce, Hondurasie), Afryce Wschodniej, Zachodniej i Południowej (m.in. w Kamerunie, Nigerii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Demokratycznej Republice Konga, Ghanie, Burundi, Kenii, Rwandzie, Tanzanii, Ugandzie), w Australii i krajach Pacyfiku (m.in. Australii, Mikronezji, Filipinach, Papui-Nowej Gwinei), Azji (m.in. Indiach, Bangladeszu, Tajwanie)<ref>Szablon:Cytuj</ref>, a także Turcji<ref>Szablon:Cytuj</ref>.

Morfologia

Pokrój: Trwała bylina z liśćmi na długich, mięsistych ogonkach liściowych, które tworzą nibypień<ref name=":6">Szablon:Cytuj</ref> o średnicy ok. 40 cm<ref name=":7">Szablon:Cytuj</ref> (pochwa nowego liścia obejmuje pozostałe<ref name=":0" />). Poprzez pień przenika oś kwiatostanu<ref name=":5" />. Banan zwyczajny posiada silne kłącze, z którego wyrasta krótka łodyga<ref name=":7" />. Gatunek ten osiąga do 15 metrów wysokości<ref name=":0" />.

Liście: Liście pojedyncze, lancetowate, równowąskie, z blaszką o długości do 3–4 m, z grubym nerwem środkowym. Nerwy boczne wyrastają niemal pod kątem prostym. Są całobrzegie, jednak niewzmocnione brzegi liścia zbudowane z niewytrzymałej tkanki miękiszowej<ref name=":0" /> mogą ulegać postrzępieniu. Wyrastają zwinięte w rurkę<ref name=":7" />.

Kwiaty: Niezróżnicowane na okwiat i koronę, dwuwargowe kwiaty na początku są białawożółte, a następnie ciemnieją. Zebrane są w szczytowy, duży i zwisający pod wpływem własnego ciężaru kwiatostan, osiągający nawet 3 metry długości<ref name=":7" />. Kwiaty pozornie obupłciowe: wszystkie wytwarzają zarówno pręciki, jak i słupki, jednak w dolnej części kwiatostanu znajdują się tzw. kwiaty żeńskie niezdolne do produkcji pyłku, a w szczytowej – kwiaty męskie z niezdolnym do zapylenia słupkiem<ref name=":0" />. Środkową część zajmują kwiaty obupłciowe<ref name=":5" />. Kwiaty żeńskie posiadają słupek złożony z trzech owocolistków oraz 3 – komorową zalążnię, natomiast kwiaty męskie – 5 lub 6 pręcików. Każdy kwiat posiada barwny, silnie grzbiecisty<ref name=":6" />, trzykrotny okwiat<ref name=":5" />. Pięć listków okwiatu jest zrośniętych, a szósty – wolny<ref name=":0" />.

Owoce: Beznasienne, lekko zakrzywione, podłużne jagody, trój- lub czworograniaste<ref name=":0" />, powszechnie zwane bananami. Okrywająca owoc skórka (o kolorach od zielonego do czerwonopomarańczowego<ref>Szablon:Cytuj</ref>) w trakcie dojrzewania zmienia kolor; u najpopularniejszych odmian z zielonego na żółtą<ref name=":0" />. W kwiatostanie powstaje do 400 owoców, zebranych w szeregi zwane rączkami; każda rączka składa się z od 4<ref name=":5" /> lub 6 do 20 jagód, czyli paluszków<ref name=":7" />. Miąższ owoców banana zwyczajnego jest słodki, mączysty i kremowy<ref name=":0" />.

Szablon:Osobny artykuł

Biologia

Cechy fitochemiczne

Szablon:Wartość odżywcza

Za zapach owoców odpowiedzialny jest olejek eteryczny będący mieszaniną estrów, występujący w ilości do 0,3–0,6% suchej masy<ref name=":7" />; jego głównym składnikiem (pod względem zapachu) jest octan izoamylu<ref>Szablon:Cytuj</ref>.

Rozmnażanie

Musa paradisiaca rozmnaża się wegetatywnie poprzez kłącza. Banan zwyczajny wytwarza partenokarpiczne owoce, chociaż jego pręciki produkują pyłek<ref name=":8">Szablon:Cytuj</ref>. Ziarna pyłku są jednak pozbawione zdolności kiełkowania, a zalążki są zwykle nie w pełni wykształcone<ref name=":0" />. Roślina na poszczególnych pędach nadziemnych kwitnie i wytwarza owoce tylko raz, po czym pęd taki zamiera, a z kłącza wyrasta kolejny<ref name="vaughan">Szablon:Cytuj książkę</ref>. Kwitnienie i owocowanie następuje po 2 latach od zasadzenia<ref name=":1" />.

Genom banana zwyczajnego

Odmiany banana zwyczajnego różnią się między sobą ploidią. Wyróżnia się odmiany triploidalne oraz tetraploidalne<ref name=":3" />. Triploidy posiadają 3n = 33 chromosomy, natomiast tetraploidy 4n = 44 (oba diploidalne garunki wyjściowe M. acuminata oraz balbisiana to diploidy o 2n = 22 chromosomach)<ref>Szablon:Cytuj</ref>. Odmiany genetyczne oznacza się, zakładając oznaczenie genomów wyjściowych: AA w przypadku Musa acuminata oraz BB w przypadku Musa balbisiana<ref>Szablon:Cytuj</ref>.

Odmiany banana zwyczajnego

Banan zwyczajny posiada odmiany skrobiowe (plantany<ref name=":5" />, banany warzywne<ref name=":7" />), spożywane po ugotowaniu; deserowe, spożywane na surowo; jak również odmiany o uniwersalnym zastosowaniu<ref name=":4" />. Większość odmian to triploidy<ref name=":9">Szablon:Cytuj</ref>.

Wybrane kultywary banana zwyczajnego *Musa paradisiaca*<ref name=":4" />
Ploidia	Oznaczenie kombinacji	Typ owoców	Nazwa międzynarodowa odmiany
triploidy	AAB	deserowe	Silk Fig
			Mysore
			Pome
		skrobiowe	Maia Maole
		skrobiowe	Horn Plantain
	ABB	mieszane	Awak
		skrobiowe	Bluggoe
			Silver Bluggoe
			Pelpita
tetraploidy	ABBB		Tiparot

Zastosowanie

Zastosowanie w kuchni

Skórki

Skórki bananów to bogate źródło minerałów, związków bioaktywnych i błonnika pokarmowegoSzablon:R. Można z nich np. upiec ciasto, przygotować ocet lub wykorzystać je do zmiękczania mięsaSzablon:R. Od niedawna produkuje się mąkę ze skórek bananowychSzablon:R.

Owoce odmian skrobiowych

Owoce odmian skrobiowych, bogatych w skrobię<ref name=":7" />, przed spożyciem gotuje się, piecze<ref name=":4" /> lub smaży. Można je utrwalać, susząc lub wędząc<ref name=":7" />. Wytwarza się z nich także mąkę<ref name=":0" />Szablon:R. Są jedną z podstaw wyżywienia w krajach Afryki, Indiach, Indonezji, na wyspach Pacyfiku oraz części Ameryki Południowej<ref name=":8" />. Przetwarza się je także na chipsy bananowe<ref name=":7" />.

Owoce odmian deserowych

W czasie dojrzewania zawarta w jagodach skrobia jest rozkładana do cukrów prostych<ref name=":0" />. Słodkie owoce odmian deserowych spożywa się na surowo, po obraniu<ref name=":4" />. Wykorzystuje się je także jako składniki deserów (jak banana split<ref>Szablon:Cytuj</ref>), dżemów, galaretek, napojów; sporządza się również syropy, wina i likiery. Banany przechowuje się w temperaturze pokojowej<ref name=":7" />.

Inne części rośliny

Spożywa się kwiaty w postaci surowej (Laos, Tajlandia) bądź po ugotowaniu (Mjanma). Górna część (ok. 30 cm) pseudopnia bananowca po posiekaniu wykorzystywana jest jako składnik birmańskiej zupy rybnej mohinga<ref name="dug-4486">Szablon:Cytuj</ref>. Pęd kwiatowy wewnątrz młodego pnia pozornego, a także szczyt niedojrzałego kwiatostanu spożywa się po ugotowaniu jako warzywo<ref name=":0" />. W krajach afrykańskich wykorzystuje się również pąki, kwiaty, przysadki oraz młode, zwinięte jeszcze liście<ref name=":5" />.

Zastosowanie w medycynie i kosmetyce

W medycynie ludowej krajów tropikalnych młode liście bananów używane są do leczenia oparzeń, sok z pędów jako środek przeciwbiegunkowy oraz hamujący wypadanie włosów, natomiast sok z korzeni jako lek przeciwgorączkowy<ref name=":9" />. W Indiach podaje się plantany jako lekkostrawny posiłek łagodzący wzdęcia, niestrawność i wrzody żołądka. Ponadto spożywanie bananów ma przyczyniać się do obniżenia poziomu cholesterolu we krwi<ref name=":7" />. Prowadzone na szczurach badania sugerują pozytywny wpływ pozyskiwanych z banana zwyczajnego substancji m.in. w leczeniu cukrzycy ze współwystępującą chorobą wrzodową żołądka<ref>Szablon:Cytuj</ref>, w kontrolowaniu masy ciała i poziomu glukozy we krwi w cukrzycy<ref>Szablon:Cytuj</ref> oraz w stymulowaniu właściwego funkcjonowania jąder (działanie androgeniczne i anaboliczne)<ref>Szablon:Cytuj</ref>. Wykazano również ochronne działanie banana zwyczajnego na wątrobę<ref>Szablon:Cytuj</ref> oraz znane z medycyny ludowej działanie przeciwbiegunkowe<ref>Szablon:Cytuj</ref>. Potwierdzono także wspomaganie przez wyciągi z liści leczenia ran i oparzeń oraz ich antybakteryjne działanie<ref>Szablon:Cytuj</ref>. Banany niedojrzałe wykazują silniejsze działanie lecznicze. Banany wykorzystuje się również do produkcji kremów pielęgnujących suchą i wrażliwą skórę<ref name=":7" />.

Inne zastosowania

Z bananów można uzyskiwać m.in. skrobię, pektynę, celulozę, barwniki, aromaty, naturalne substancje konserwujące oraz substancje biologicznie czynne<ref name=":2" />. Części rośliny nieprzeznaczone do spożycia można wykorzystać jako paszę dla zwierząt hodowlanych<ref name=":7" />. Skórki owoców można wykorzystać jako naturalny nawóz i składnik kompostu<ref>Szablon:Cytuj</ref>. Liście bananowca są wykorzystywane powszechnie jako opakowanie produktów spożywczych oraz w roli podkładki, na którą nakłada się posiłki. Używa się też ich do pokrycia domów; włókna z liści skręca się w powrozy, z których wyplata się maty<ref name=":7" />. Części bananów niewykorzystywane w przemyśle spożywczym można wykorzystywać m.in. jako źródło biomasy, włókien, nawozów lub substancji pochłaniających metale ciężkie<ref name=":2" />.

Banan zwyczajny w kulturze i religii

Podobieństwa między gatunkami i hybrydami uprawnymi sprawiają, że w kulturze mogą być one nierozróżnialne.

Banan w wierzeniach religii hinduistycznej symbolicznie reprezentuje Lakszmi, Sakambhari i Wanadurgę. Występuje też jako symbol znaczenia mantry Neti neti<ref>Szablon:Cytuj</ref>. W kulcie jest używany podczas Lakszmipudźy i Durgapudźy (wtedy jest kąpane i ubierane w szaty analogicznie jak posążki bóstw).
W Tajlandii z pozornych pni bananów rzeźbi się dekoracje używane podczas pogrzebów i uroczystości religijnych, nazywane thaeng yuak<ref>Szablon:Cytuj</ref>.
Podczas tajlandzkiego święta Loy Krathong spławia się tratewki wykonane z liści bananów<ref>Szablon:Cytuj</ref>.
Andy Warhol umieścił wizerunek banana na okładce słynnego, kontrowersyjnego albumu grupy The Velvet Underground – The Velvet Underground & Nico.
Leonard Cohen konsumuje banana na zdjęciu zdobiącym okładki albumu I’m Your Man (1988) oraz singla o tym samym tytule
Banan pojawia się w nawiązujących do Pulp Fiction graffiti Banksy’ego<ref>Szablon:Cytuj</ref>.
Określenie „bananowa młodzież”, stworzone w latach 60. i używane przez PZPR (nawiązujące do luksusowych i deficytowych w czasach PRL bananów) miało kompromitować studentów związanych z marcowymi protestami w 1968 roku.
Poślizgnięcie się na skórce od banana jest znanym slapstickowym gagiem, wykorzystywanym od czasów kina niemego<ref>Szablon:Cytuj</ref>.

Uprawa i handel bananami

Uprawa

Banany prawdopodobnie uprawiano już 4000 lat temu<ref name=":0" />. Obecnie rośliny te, w tym Musa paradisiaca, uprawia się w około 120 krajach. Owoce zawdzięczają popularność niskiej cenie i dużym wartościom odżywczym<ref name=":10">Szablon:Cytuj</ref>. W uprawie banan zwyczajny wymaga wilgotnego klimatu<ref name=":0" /> i temperatury od 15 do 35 °C, a także dużych ilości wody. Preferuje tereny nizinne<ref name=":10" />. Banany w uprawie rosną w tzw. gniazdach zawierających od 3 do 5 pędów<ref name=":0" />. Owoce uzyskuje się po 2 latach od posadzenia rośliny<ref name=":1" />. W sprzyjających warunkach z każdego gniazda owoce można uzyskiwać co 3–6 miesięcy; uprawę można prowadzić cały rok<ref name=":0" />. Średni plon owoców uzyskany z hektara uprawy może osiągać 30 ton na hektar. Banany w kiściach przed zebraniem często okrywa się folią lub specjalnymi klatkami, chroniąc je w ten sposób przed zjedzeniem przez zwierzęta, np. nietoperze<ref name=":7" />. Niedojrzałe banany przewozi się, głównie do Europy, w temperaturze ok. 12 °C. Dojrzewanie owoców można przyspieszyć, poddając je działaniu etylenu<ref name=":0" />. Na plantacjach wysokotowarowych bananowce uprawia się zwykle przez 5–20 lat, ale przy uprawie ekstensywnej gaje bananowców mogą mieć nawet 60 lat<ref name=vaughan />.

Szkodniki i choroby

Szkodnikiem bananów są m.in. mszyce Pentalonia nigronervosa oraz nicienie, jak Pratylenchus coffeae. Banany są atakowane również przez bakterie, wirusy i grzyby<ref>Szablon:Cytuj</ref>. Jedną z najpowszechniejszych grzybic bananów jest tzw. choroba panamska, wywoływana przez Fusarium oxysporum<ref name=":7" />. Uprawa monokultur, przyczyniająca się do zmniejszenia różnorodności genetycznej, może też powodować mniejszą odporność roślin<ref name=":11">Szablon:Cytuj</ref>.

Zagrożenia dla środowiska

Używane pestycydy i nawozy mogą być niebezpieczne dla środowiska i zanieczyszczać wodę oraz glebę, przyczyniając się do jej wyjałowienia. Pozyskiwanie ziemi pod uprawę bananów wiąże się z deforestacją, a intensywna uprawa może być przyczyną erozji gleby. Produkcja bananów jest także źródłem wielu odpadów<ref name=":11" />.

Handel bananami

Banany są najważniejszym w handlu owocem tropikalnym<ref name=":8" />. Większość owoców jest produkowana i dystrybuowana przez międzynarodowe firmy, takie jak Chiquita lub Dole<ref>Szablon:Cytuj</ref>. Owoce importowane są głównie przez kraje Unii Europejskiej, USA oraz Japonię<ref name=":10" />. Szablon:Osobna sekcja

Problemy społeczne związane z uprawą bananów

Kontrowersje wzbudza często niewspółmierna do czasu poświęconego pracy pensja pracowników<ref name=":12">Szablon:Cytuj</ref>, stanowiąca bardzo małą część ceny rynkowej owocu<ref>Szablon:Cytuj</ref>. Pracownicy plantacji, narażeni na kontakt z toksycznymi środkami ochrony roślin, nie są wyposażani w niezbędne środki ochrony osobistej. Na plantacjach chętniej zatrudnia się też mężczyzn niż kobiety<ref name=":12" />. Przy uprawie bananów w wielu krajach pracują dzieci<ref>Szablon:Cytuj</ref>.

Galeria

Liść bananowca w roli opakowania
Przekrój przez nibypień tworzony przez pochwy liściowe
Młody, jeszcze zwinięty liść
Banana split, jeden z najpopularniejszych bananowych deserów
Kwiatostan bananowca (uprawy na wyspie La Palma w archipelagu Wysp Kanaryjskich)

Przypisy

Szablon:Przypisy

Bibliografia

Szablon:Cytuj książkę

Szablon:Kontrola autorytatywna

index.php?title=Kategoria:Bananowate index.php?title=Kategoria:Rośliny owocowe tropikalne index.php?title=Kategoria:Kult roślin w hinduizmie index.php?title=Kategoria:Banan index.php?title=Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza