~ Ziemniak, kartofel, pyra: Różnice pomiędzy wersjami

Z POCO56
WizualnieWikikod
(Utworzono nową stronę "== Artykuł z Wikipedii = '''KOPIA artykułu''' (z dnia 16.05.2025) == {{Inne znaczenia|rośliny|inne znaczenia}} {{Takson infobox |nazwa = Ziemniak |grafika = 234 Solanum tuberosum L.jpg |opis grafiki = |alt grafiki = |systematyka ref = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" /> |domena = eukarionty |królestwo = rośliny |podkrólestwo…")
 
(UWAGA! Usunięcie treści (strona pozostała pusta)!)
Znaczniki: Usunięcie całej zawartości strony Wycofane VisualEditor: przełączono
Linia 1: Linia 1:
== Artykuł z Wikipedii = '''KOPIA artykułu''' (z dnia 16.05.2025) ==


{{Inne znaczenia|rośliny|[[Ziemniak (ujednoznacznienie)|inne znaczenia]]}}
{{Takson infobox
|nazwa                = Ziemniak
|grafika              = 234 Solanum tuberosum L.jpg
|opis grafiki        =
|alt grafiki          =
|systematyka ref      = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" />
|domena              = [[eukarionty]]
|królestwo            = [[rośliny]]
|podkrólestwo        = [[rośliny zielone]]
|nadgromada          = [[rośliny telomowe]]
|gromada              = [[rośliny naczyniowe]]
|podgromada          = [[rośliny nasienne]]
|nadklasa            = [[okrytonasienne]]
|klasa                = ''[[Magnoliopsida]]''
|nadrząd              = [[astropodobne]]
|rząd                = [[psiankowce]]
|rodzina              = [[psiankowate]]
|rodzaj              = [[psianka]]
|gatunek              = ziemniak
|nazwa łacińska      = Solanum tuberosum
|autor                = [[Karol Linneusz|L.]]
|cytat                = [[Species Plantarum|Sp. pl. 1:185. 1753]]<ref name="grin">{{cytuj stronę |url = https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?103137 |tytuł = Taxon: Solanum tuberosum |praca = Germplasm Resources Information Network (GRIN) |opublikowany = United States Department of Agriculture |język = en |data dostępu = 2011-08-28}}</ref>
|synonimy            =
|mapa zasięgu        = Solanum tuberosum distribution.svg
|opis mapy zasięgu    =
|wikispecies          = Solanum tuberosum
|commons              = Category:Solanum tuberosum
|wikisłownik          = ziemniak
}}
[[Plik:Solanum tuberosum (Aardappelplant) Nicola.jpg|thumb|Roślina]]
'''Psianka ziemniak, ziemniak'''<ref name="checklist">{{Cytuj | autor = Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając | tytuł = Vascular plants of Poland. An annotated checklist | miejsce = Kraków | wydawca = W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences | data = 2020 | s=169 | isbn = 978-83-62975-45-7}}</ref> (''Solanum tuberosum'' <small>[[Karol Linneusz|L.]]</small>) – [[Gatunek (biologia)|gatunek]] rośliny należący do rodziny [[Psiankowate|psiankowatych]]. Nazwa „ziemniak” odnosi się zarówno do całej rośliny, jak i do jej jadalnych, bogatych w [[Skrobia|skrobię]] [[Bulwa pędowa|bulw pędowych]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://stareaneksy.pwn.pl/biologia/1.php?id=1468641 |tytuł = Bulwy |opublikowany = Słownik terminów biologicznych PWN |data dostępu = 2012-03-07}}</ref>, z powodu których ten gatunek uprawia się na skalę masową<ref name="Podbielkowski-1989" />. Roślina wywodzi się z [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]], gdzie zaczęto ją [[Uprawa|uprawiać]] już tysiące lat temu. Ziemniak został przywieziony do [[Europa|Europy]] w końcu [[XVI|XVI wieku]], a w ciągu następnych stuleci stał się jednym z podstawowych składników [[jadłospis]]u na całym świecie. W 2009 był czwartą pod względem wielkości produkcji [[Rośliny uprawne|rośliną uprawną]] (po [[Kukurydza|kukurydzy]], [[ryż]]u i [[Pszenica|pszenicy]])<ref>{{Cytuj |autor = David Rhodes |tytuł = HORT410 – Vegetable Crops |url = https://hort.purdue.edu/rhodcv/hort410/potat/po00001.htm |wydawca = Pardue University |data = 2009-01-21 |data dostępu = 2019-04-16 |archiwum = https://web.archive.org/web/20200805224445/https://hort.purdue.edu/rhodcv/hort410/potat/po00001.htm |zarchiwizowano = 2020-08-05}}</ref>.
== Występowanie i pochodzenie ==
W stanie dzikim ponad 200 gatunków bulwiastych [[Psianka|psianek]] występuje w obu Amerykach, od [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]] po [[Urugwaj]]<ref name="Hijmans-2001" />. Pierwotnie uważano, że ziemniak udomowiono niezależnie w wielu kulturach<ref name="Wisc-Mad">{{cytuj pismo |autor = University of Wisconsin-Madison (autor zbiorowy) |tytuł = Finding rewrites the evolutionary history of the origin of potatoes |url = http://www.news.wisc.edu/11620 |czasopismo = University of Wisconsin-Madison News |data = 2005 |wydawca = University of Wisconsin |miejsce = Madison}}</ref>, jednak nowsze badania genetyczne ujawniły, że wszystkie odmiany rośliny wywodzą się z gatunku ''[[Solanum brevicaule]],'' uprawianego w południowym [[Peru]] od przynajmniej 7<ref name="Spooner 2005">{{cytuj pismo |nazwisko = Spooner |imię = David M. |nazwisko2 = McLean |imię2 = Karen |nazwisko3 = Ramsay |imię3 = Gavin |nazwisko4 = Waugh |imię4 = Robbie |nazwisko5 = Bryan |imię5 = Glenn J. |tytuł = A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping |url = http://www.pnas.org/content/102/41/14694.full |czasopismo = Proceedings of the National Academy of Sciences |wolumin = 102 |wydanie = 41 |strony = 14694–14699 |data = 2005 |język = en |doi = 10.1073/pnas.0507400102}}</ref><ref name="online">Office of International Affairs, ''Lost Crops of the Incas: Little-Known Plants of the Andes with Promise for Worldwide Cultivation'' (1989) [http://www.nap.edu/openbook.php?isbn=030904264X&page=92].</ref><ref name="John Michael Francis 2005">{{cytuj książkę |autor = John Michael Francis |tytuł = Iberia and the Americas |url = http://books.google.com/books?id=OMNoS-g1h8cC&pg=PA867&dq=artistic+potato&as_brr=3&client=firefox-a |wydawca = ABC-CLIO |rok = 2005 |isbn = 1851094261}}</ref>–10 tysięcy lat<ref name="Ovchinn-2011" />. W obrębie gatunku {{nowrap|''S. tuberosum''}} rozróżniane są dwa podgatunki {{nowrap|(w nowszych}} publikacjach określane jako dwie grupy bez rangi taksonomicznej), z których jeden (subsp. ''andigenum'') uprawiany był w czasach przedkolumbijskich w [[Andy|Andach]] na obszarze od zachodniej [[Wenezuela|Wenezueli]] po północną [[Argentyna|Argentynę]]. Drugi podgatunek (subsp. ''tuberosum'') uprawiany był na obszarach oddalonych o {{nowrap|560 km}} na południe – na nizinach w południowo-środkowym [[Chile]] (ziemniaki te określane są także jako grupa ''Chilotanum'')<ref name="Ovchinn-2011" />.
W wyniku setek lat [[Krzyżowanie|krzyżowania]] i [[Dobór hodowlany|sztucznej selekcji]] powstało ponad tysiąc [[Kultywar|odmian uprawnych]] ziemniaka<ref name="online" />. Po hiszpańskiej [[Konkwista|konkwiście]] [[Nowy Świat|Nowego Świata]], z pierwotnego zasięgu upraw początkowo rozprzestrzeniane były odmiany andyjskie<ref name="Miller-2008" />. Po [[Hiszpański podbój Ameryki|podboju]] [[Państwo Inków|Państwa Inków]] Hiszpanie sprowadzili ziemniaki do Europy po raz pierwszy {{nowrap|w 1567}} roku – skąd żeglarze upowszechnili uprawę rośliny na całym świecie<ref name="Ovchinn-2011" />. Początkowo [[Rolnik|rolnicy]] byli wobec nowej uprawy sceptyczni (wierzono na przykład, że jedzenie bulw ziemniaka wywołuje [[trąd]])<ref name="Polityka" />. Znaczenie spożywcze ziemniaki zaczęły zyskiwać po 1700 roku, przy czym początkowo uprawiano odmiany andyjskie. Do Europy odmiany chilijskie trafiły na początku XIX wieku {{nowrap|i obie}} grupy były uprawiane przez cały XIX wiek<ref name="Ovchinn-2011" />. Jednak współcześnie ponad 99% odmian ziemniaka wywodzi swój [[germplasm]] od odmian chilijskich<ref name="Miller-2008" /><ref name="Solis 2007 0">{{cytuj pismo |nazwisko = Solis |imię = JS |tytuł = Molecular description and similarity relationships among native germplasm potatoes (Solanum tuberosum ssp. tuberosum L.) using morphological data and AFLP markers |url = http://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0717-34582007000300011&lng=en&nrm |czasopismo = Electronic Journal of Biotechnology |wolumin = 10 |wydanie = 3 |data = 2007 |doi = 10.2225/vol10-issue3-fulltext-14}}</ref>.
W XIX wieku ziemniak stał się podstawą [[Dieta|diety]] milionów mieszkańców kontynentu europejskiego i nieodzownym elementem wielu kuchni regionalnych<ref name="Polityka" />. Jego znaczenie wzrosło do tego stopnia, że niektórzy badacze przypisują uprawie ziemniaka XIX-wieczny gwałtowny wzrost populacji Europy<ref name="John Michael Francis 2005" />. Jednak przestawienie [[Produkcja rolna|produkcji rolnej]] głównie na ziemniaki niosło także zagrożenia. Niska różnorodność genetyczna odmian uprawianych {{nowrap|w Europie}} spowodowała, że były one znacznie mniej odporne na choroby niż odmiany i gatunki występujące w Amerykach. {{nowrap|W 1845}} przywleczona zza oceanu [[zaraza ziemniaka]] wywołana przez [[lęgniowce]] z gatunku ''[[Phytophthora infestans]]'' zniszczyła w ciągu dwóch lat do 90% zbiorów ziemniaka w [[Irlandia|Irlandii]]. Doprowadziło to do [[Wielki głód w Irlandii (1845–1849)|wielkiego głodu]] i śmierci około miliona osób.
== Morfologia ==
[[Plik:Potato flowers.jpg|thumb|Kwiaty]]
[[Plik:Diagramme floral Solanum tuberosum-tag.svg|thumb|[[Diagram kwiatowy]] [[ziemniak]]a <br> 1-działka korony <br> 2-płatki korony <br>3-[[Pręcik (botanika)|pręciki]] <br>4-[[słupek]]]]
[[Plik:Aardappel bessen Fresco.jpg|thumb|Owoce]]
; Pokrój: Pędy nadziemne tworzą tzw. krzak o zmiennym pokroju i ulistnieniu. Tworzy go 4–8 łodyg pionowo wzniesionych (krzak wyprostowany) lub w dole odgiętych (krzak rozesłany). Pędy silnie ulistnione tworzą tzw. krzak liściowy, a słabo ulistnione – łodygowy<ref name="Herse-1976" />. Pędy osiągają zazwyczaj od 30 do {{nowrap|80 cm}} wysokości, są nagie lub rzadko owłosione<ref name="China" /> przylegającymi<ref name="Pawlowski-1963" />, pojedynczymi lub gruczołowatymi włoskami<ref name="China" />.
; [[Łodyga]]: Gruba, mięsista, na przekroju okrągła lub kanciasta (trójkątna lub czworokątna). Zielona lub u odmian zabarwiona [[Antocyjany|antocyjanami]] na czerwono, [[Vitelotte|fioletowo]] lub kolor brunatny. W części podziemnej z kątów wcześnie zamierających liści wyrastają rozgałęziające się [[Kłącze|kłącza]] ([[Stolon (botanika)|stolony]]) z podziemnymi [[Bulwa (botanika)|bulwami]]<ref name="Herse-1976" />. Kłącza są długie, cienkie i rozgałęzione<ref name="Pawlowski-1963" />. Powstające na nich bulwy są także zmodyfikowanymi łodygami – mają typowy dla nich układ tkanek, a na powierzchni spiralnie (jak na łodydze nadziemnej) rozwinięte blizny liściowe (tzw. brwi) i powstające w ich kątach [[pąk]]i (główny i dwa boczne). Pąki wraz z blizną liściową tworzą tzw. oczko<ref name="Herse-1976" />. Bulwy mają różną barwę, osiągają zazwyczaj średnicę {{nowrap|3–10 cm}}<ref name="China" />.
; [[Liść|Liście]]: Skrętoległe, wyrastają spiralnie lewoskrętnie. Blaszka jest nieparzysto-pierzasto-sieczna. Większe odcinki to okrągłojajowate [[Listek|listki]], przy czym listek szczytowy różni się wielkością i kształtem od bocznych. Między listkami występują mniejsze listeczki<ref name="Herse-1976" />. Na jednym liściu złożonym znajduje się 6–8 par listków i listeczków<ref name="China" />. U nasady ogonków o długości {{nowrap|2,5–5 cm}}<ref name="China" /> znajdują się [[Przylistek|przylistki]]. Blaszki liście są zielone o różnej intensywności, przy czym ogonki i nerwy bywają czerwono nabiegłe<ref name="Herse-1976" />.
; [[Kwiat]]y: Zebrane w luźne, pozorne [[podbaldach]]y rozwijające się pozornie szczytowo<ref name="Pawlowski-1963" /> z kątów górnych liści lub rzadziej – na szczycie pędu<ref name="Herse-1976" />. Kwiaty osadzone są na szypułce członowanej (stawowej w połowie długości) osiągającej {{nowrap|1–2 cm}}<ref name="China" />. [[Kielich (botanika)|Kielich]] jest zielony i pięciodzielny (rzadko działek jest 6<ref name="Pawlowski-1963" />), przy czym kształty działek są zmienne w zależności od odmiany. Zrosłopłatkowa [[Korona kwiatu|korona]]<ref name="Herse-1976" /> o średnicy {{nowrap|2,5–3 cm}}<ref name="China" /> ma barwę białą, różową, błękitną, fioletową lub pośrednią<ref name="Herse-1976" />. W części środkowej z żółtozieloną gwiazdą<ref name="Pawlowski-1963" />. [[Pręcik (botanika)|Pręciki]] w liczbie 5 są zrośnięte u nasady z płatkami korony<ref name="Herse-1976" />, w górze stulone stożkowato. Pękają na szczycie dwoma otworami<ref name="Pawlowski-1963" />. Ich nitki mają ok. {{nowrap|1 mm}} długości, a [[pylnik]]i {{nowrap|5–6 mm}}<ref name="China" />. Pylniki są pomarańczowe lub żółte. [[Słupek]] składa się z dwukomorowej<ref name="Herse-1976" />, nagiej [[Zalążnia|zalążni]]. Ma ok. {{nowrap|8 mm}} długości<ref name="China" />. [[Znamię (botanika)|Znamię]] jest główkowate<ref name="Pawlowski-1963" />.
; [[Owoc]]e: Zielone lub żółtawozielone, dwukomorowe, kuliste [[Jagoda (botanika)|jagody]]<ref name="Herse-1976" />, czasem prążkowane, osiągają ok. 1,5 cm średnicy<ref name="China" />. Są wielonasienne. [[Nasiono|Nasiona]] są spłaszczone, słabo nerkowate<ref name="Pawlowski-1963" />.
== Biologia ==
[[Plik:Potato sprouts.jpg|thumb|Kiełkująca bulwa]]
=== Anatomia ===
Młode, podziemne bulwy pędowe okryte są [[Epiderma|epidermą]], która stopniowo złuszcza się i zastępowana jest [[Peryderma|perydermą]] o grubości od 80 do {{nowrap|200 [[Mikrometr|μm]]}}. Tkanka ta ogranicza straty wody z chroni przed urazami mechanicznymi, a także za pomocą [[Przetchlinka (botanika)|przetchlinek]] prowadzi [[Wymiana gazowa|wymianę gazową]]. Poniżej tej warstwy znajduje się [[kora pierwotna]] (w części wewnętrznej dość bogata w [[Skrobia|skrobię]]), a jeszcze niżej [[wiązki przewodzące]]. Wiązki przewodzące tworzą pierścień wokół rdzenia z przewodzą substancje odżywcze z pędu do bulwy z kiełkujących z niej młodych roślin. Zewnętrzna część rdzenia jest głównym miejscem magazynowania [[Skrobia|skrobi]] w bulwie, podczas gdy wnętrze rdzenia jest bardziej wodniste z zawiera mniej substancji zapasowych. Do cech odmianowych należy zabarwienie miąższu, a proporcje wewnętrznej części rdzenia do zasobnej w skrobię części zewnętrznej stanowią o wartości technologicznej bulw<ref name="Sikorski-1996_41" />.
=== Cechy fitochemiczne ===
Roślina zawiera szereg glikoalkaloidów, z których najważniejsze to α-[[solanina]] i α-[[chakonina]], a także alkaloidy tropanowe – [[kalisteginy]]<ref name="Friedman-2003" />. Glikoalkaloidy mają działanie antybakteryjne oraz zapewniają odporność na niektóre owady lub inne szkodniki w uprawach. W gatunku uprawianym stężenie metabolitów wtórnych jest niższe niż u spokrewnionych gatunków dzikich, które wytwarzają także dodatkowe glikoalkaloidy. Stężenia poniżej {{nowrap|200 mg/kg}} są nieszkodliwe dla ludzi i zwierząt, a nawet poprawiają smak bulw. Stężenia wyższe są toksyczne<ref name="Valkonen-1996" />. Prawdopodobnie toksyczność dotyczy w większym stopniu ludzi niż zwierząt i może być związana z aktywnością [[Esterazy cholinowe|antycholinesterazową]] oraz zaburzeniem przepuszczalności [[Błona komórkowa|błon komórkowych]], prowadzącą do zaburzenia działania [[Układ pokarmowy|układu pokarmowego]] oraz innych narządów. Badania dotyczące [[teratogen]]iczności glikoalkaloidów dają niejednoznaczne wyniki<ref name="Friedman-1997" />. Synteza glikoalkaloidów i kalistegin jest niezależna od siebie. Do wzrostu zawartości solaniny i chakoniny dochodzi podczas ekspozycji na światło oraz pod wpływem uszkodzenia bulw. Syntezy nie stymuluje podwyższona temperatura. Czynniki stymulujące syntezę glikoalkaloidów nie wpływają na poziom kalistegin<ref name="Petersson-2013" />. Toksyczne glikoalkaloidy występują w każdym z organów rośliny. Ich zawartość w bulwach zależy od odmiany, przy czym najstarsze odmiany zawierają więcej glikoalkaloidów. Synteza jest najbardziej intensywna w okresie kwitnienia i dotyczy głównie tkanek o wysokiej aktywności metabolicznej. W bulwach przeznaczonych do konsumpcji zawartość glikoalkaloidów mieści się w granicach {{nowrap|20–130 mg/kg}} świeżej masy. Przy zawartości powyżej {{nowrap|140 mg/kg}} świeżej masy, bulwy stają się gorzkie. Większość związków toksycznych zgromadzona jest w wierzchniej części bulwy – [[Peryderma|perydermie]] do głębokości około {{nowrap|1,5 mm}}<ref name="Sołtys-2013" />. Większe jej koncentracje występują w pobliżu tzw. oczek, w bulwach niedojrzałych oraz pozieleniałych (rosnących z dostępem do światła)<ref name="Sikorski-1996_41" />. Przy czym na [[Epiderma|skórkę]] przypada 83–96% glikoalkaloidów, na [[Korek (tkanka)|korek]] 3–15%, a [[Felloderma|felodermę]] 1–3%. Obieranie zwykle pozbawia bulwy od 60 do 90% glikoalkaloidów<ref name="Sołtys-2013" />.
Podczas przechowywania bulw w temperaturze od 4 do {{nowrap|10 °C}} udział w nich solaniny i glikoalkaloidów maleje, a w wyższych temperaturach rośnie. Zawartość tych związków w silnie porośniętych (kiełkujących) bulwach może przekraczać poziom bezpieczny dla zdrowia. Obróbka cieplna przy przygotowywaniu posiłków nie zmniejsza ich stężenia, ponieważ rozkład tych związków następuje dopiero w temperaturze {{nowrap|260 °C}}<ref name="Sikorski-1996_481" />.
=== Genetyka ===
[[Genom]] jądrowy ziemniaka został zsekwencjonowany i składa się z {{nowrap|844 [[Para zasad|Mpz]]}}. Na podstawie sekwencji oszacowano liczbę [[gen]]ów kodujących białka na 39031. Analizy dowodzą także dwóch wydarzeń o charakterze [[Poliploidalność|powielenia genomu]] w historii ewolucyjnej gatunku<ref name="Xu-2011" />. Uprawiane rośliny są [[Rozmnażanie bezpłciowe|rozmnażane wegetatywnie]], będąc wysoce heterozygotycznym autotetraploidem o liczbie [[chromosom]]ów 2n=4x=48<ref name="Xu-2011" /><ref name="Ghislain-2006" />. Nagromadzenie [[Mutacja|mutacji]] w [[Klon (genetyka)|klonach]] jest prawdopodobną przyczyną [[Depresja wsobna|depresji inbredowej]]<ref name="Xu-2011" />.
== Fizjologia ==
Proces tworzenia bulw (tuberyzacja) regulowany jest przez [[Fotoperiodyzm|fotoperiod]] oraz temperaturę. Czynniki te wpływają na inicjację procesu, a także na dystrybucję suchej masy i liczbę powstających bulw. Do tuberyzacji dochodzi w warunkach dnia krótkiego lub spadku temperatury. Przy niskich temperaturach fotoperiod nie wpływa na tempo wzrostu bulw. Wysokie temperatury oraz długi dzień opóźniają wzrost bulw<ref name="Van DamKooman-1996" />. Niektóre odmiany podgatunku ''andigena'' tworzą bulwy wyłącznie w warunkach dnia krótkiego, a kwiaty w warunkach dnia długiego. Przerwanie okresu ciemności zapobiega powstawaniu bulw z indukuje przejście rośliny w fazę generatywną<ref name="Machackova-1998" />. Odbiór informacji o fotoperiodzie odbywa się przy udziale [[fitochrom]]u<ref name="Batutis-1982" />. Długi dzień oraz niska temperatura wpływają na wytwarzanie [[Cytokininy|cytokinin]]. Hormony te bezpośrednio indukują proces tuberyzacji<ref name="Forsline-1975" />. W hodowli ''[[in vitro]]'' niezbędne do tuberyzacji warunki środowiskowe mogą być zastąpione poprzez dodanie do pożywki cytokininy<ref name="Hussey-1984" />.
== Ekologia ==
Gatunek, jako powstały w wyniku [[Hodowla roślin|hodowli]], nie występuje naturalnie – poza roślinami przejściowo dziczejącymi. Spokrewnione z ziemniakiem gatunki dziko rosnące w Ameryce Południowej zasiedlają głównie [[Siedlisko ruderalne|siedliska ruderalne]] w warunkach [[Klimat umiarkowany|klimatu umiarkowanego]] panującego na nizinach Chile i w [[Andy|Andach]]. Rośliny te spotykane są najczęściej na przydrożach, przychaciach, obrzeżach pól, na zrębach leśnych. W warunkach naturalnych pojawiają się w różnych siedliskach (na terenach skalistych, murawach wysokogórskich z brzegach rzek), w miejscach, gdzie pokrywa roślinna została z różnych powodów uszkodzona lub zniszczona. Różne gatunki preferują siedliska bogate w związki azotu, inne uboższe, ale łączy je to, że nie utrzymują się w miejscach o zwartej pokrywie roślinnej<ref name="Hawkes" />.
W rejonach uprawy na różnych kontynentach ziemniaki dziczeją dość często i utrzymują się przez jakiś czas na hałdach odpadów, polach i na poboczach dróg<ref name="Factsheet_SA" />. W niektórych rejonach w Ameryce Południowej utrzymywała się (przynajmniej do połowy XX wieku) uprawa ekstensywna, w której rośliny rosły na polach półdziko – wykopywano corocznie tylko część bulw, pozwalając roślinom odnawiać się co roku w tym samym miejscu. W takich warunkach ziemniaki w tym samym miejscu rosły przez 15–20 lat<ref name="Hawkes" />.
== Systematyka ==
Ziemniak ''Solanum tuberosum'' to jeden z 7 uprawianych gatunków z rodzaju psianka należących do sekcji ''Petota'' Dumort. Sekcja ta obejmuje 206 gatunków<ref name="Hijmans-2001" /> i jest blisko spokrewniona z podobnymi morfologicznie, ale różniącymi się brakiem bulw gatunkami z sekcji ''Etuberosum'' (Bukasov & Kameraz) A. Child. Obie sekcje zaliczane są do podrodzaju ''Potatoe''<ref name="Contreras-1999" />.
Gatunki w obrębie sekcji ''Petota'' są podobne morfologicznie i trudne do rozróżnienia, co skutkowało istotnymi problemami przy ustalaniu podziałów taksonomicznych w obrębie tych roślin<ref name="Ovchinn-2011" />. Odmiany andyjskie ''S. tuberosum'' [[Hodowla roślin|wyhodowane]] zostały z występujących w stanie dzikim roślin z gatunku ''[[Solanum brevicaule]]''. Niejasne jest pochodzenie odmian chilijskich, które według różnych autorów wywodzić się mogą z grupy odmian andyjskich, z odmian andyjskich skrzyżowanych z nieustalonym gatunkiem miejscowym, ew. wskazuje się też gatunek ''[[Solanum maglia|S. maglia]]'' Schltdl. jako macierzysty. Z kolei sam ''S. tuberosum'' w wyniku [[Krzyżowanie|krzyżowania]] z gatunkami psianek z sekcji ''Acaulia'' Juz. i ''Megistacroloba'' Cárdenas & Hawkes stał się gatunkiem macierzystym dla innych gatunków uprawianych psianek – ''[[Solanum ajanhuiri|S. ajanhuiri]]'' Juz. & Bukasov, ''[[Solanum curtilobum|S. curtilobum]]'' Juz. & Bukasov i ''[[Solanum juzepczukii|S. juzepczukii]]'' Bukasov. Wszystkie one uprawiane są tylko w krajach Ameryki Południowej<ref name="Ovchinn-2011" />.
[[Lektotyp]] gatunku wskazany został w 1956 roku. Jest nim roślina zebrana w [[Peru]], znajdująca się w [[zielnik]]u [[Karol Linneusz|Karola Linneusza]] (Herb. Linn. No. 248.12)<ref name="nhm" />.
== Nazewnictwo ==
Zwyczajowa nazwa botaniczna gatunku brzmi „psianka ziemniak”, z nazwą poboczną „ziemniak”<ref name="checklist"/>.
Gatunek ze względu na swe znaczenie i popularność znany jest w Polsce pod licznymi nazwami lokalnymi<ref name="Basara-1992" /><ref name="Migdał-2010" />:
* kartofel (z [[Język niemiecki|niem.]] ''Kartoffel'') – powszechne praktycznie w całej [[Polska|Polsce]], zwłaszcza [[etnolekt śląski]]
* barabola – [[dialekt południowokresowy]] ([[gwara lwowska]])
* bulba – [[dialekt południowokresowy]] (gwara lwowska), [[gwara mazurska]]
* bùlwa – [[język kaszubski]], [[gwara mazurska]]
* grula – [[Gwara góralska|gwary góralskie]], zwłaszcza [[gwara podhalańska]]
* компера (czyt. kompera) – [[Język rusiński|język łemkowski]]
* perka – (dawniej)
* pyra – [[gwara poznańska]]
* rzepa – [[Orawa (region)|Orawa]], zachodnie [[Podhale]]
* swapka – [[Orawa (region)|Orawa]] ([[gwara orawska]])
* ziymniok – [[Śląsk Cieszyński]] ([[gwara cieszyńska]])
* zimjok – [[gwara sądecka]]
* ziomniok – [[Gwara górali łąckich|górolsko godka]] (tzw. gwara łącka)
== Zastosowanie ==
=== [[Rośliny spożywcze|Roślina spożywcza]] ===
[[Plik:Potatoe peeling.jpg|thumb|Obieranie bulwy ziemniaka]]
[[Plik:Schabowy Gniezno.jpg|thumb|[[Kotlet schabowy]] z ugotowanymi bulwami ziemniaka]]
[[Plik:Kartoffelchips-1.jpg|thumb|[[Chipsy]] z bulwy ziemniaka]]
[[Plik:Potato chips.jpg|thumb|[[Frytki]] z bulwy ziemniaka]]
Ziemniak jest uprawiany w zdecydowanej większości krajów świata. Bulwy cenione są ze względu na wartości odżywcze oraz smakowe. Podstawowym składnikiem odżywczym jest [[skrobia]], która w zależności od odmiany stanowi od 12% do 21% świeżej masy bulw. Drugą ważną grupą składników są [[białka]] i [[aminokwasy]]. W mniejszych ilościach występują w bulwach [[Węglowodany|cukry]] rozpuszczalne ([[glukoza]], [[fruktoza]], [[sacharoza]] – łącznie około 1% świeżej masy), a także [[kwasy tłuszczowe]] (do 0,5% świeżej masy). Składniki mineralne takie jak [[wapń]], [[chlor]], [[żelazo]], [[jod]] czy [[siarka]] stanowią od 0,5 do 2% masy bulw. Ziemniaki są także ważnym źródłem [[Kwas askorbinowy|witaminy C]], [[Witamina B3|witaminy PP]], [[Witamina B1|tiaminy]], [[Witamina B2|ryboflawiny]] i [[Witamina B6|witaminy B6]]. Zawartość poszczególnych składników zależy zarówno od warunków wzrostu roślin, jak i genotypu odmiany<ref name="Sołtys-2013" />. Wśród andyjskich odmian ziemniaka zawartość witaminy C mieściła się w przedziale {{nowrap|217,70–689,47 ng g<sup>−1</sup>}} suchej masy. Poza witaminą C w bulwach zawarte są także związki fenolowe o charakterze przeciwutleniaczy. Przebadane odmiany andyjskie zawierają od 1,12 do 12,37 mg równoważnika kwasu galusowego g<sup>−1</sup> suchej masy<ref name="Andre-2007" />.
Ze względu na właściwości prozdrowotne znaczenie zyskały odmiany o barwnym miąższu, zawierające [[antocyjany]] (np. francuska odmiana "[[Vitelotte]]"). Mogą one zapobiegać rozwojowi [[Choroby układu krążenia|chorób sercowo-naczyniowych]], [[Nowotwór|nowotworów]] oraz degradacji [[Siatkówka (anatomia)|siatkówki oka]]<ref name="Sawicka-2009" />. Badania pokazały, że spożycie antocyjanów wiąże się z poprawą zdrowia w wielu aspektach. Poprawie ulega pamięć krótkotrwała, uczenie się werbalne i pamięć robocza, funkcje wykonawcze, funkcje wzrokowo-przestrzenne, umiejętności psychomotoryczne, uwaga i pamięć semantyczna<ref name="Lorzadeh-2025">{{Cytuj |autor = Elnaz Lorzadeh; Katrina Weston-Green; Steven Roodenrys; Vinicius do Rosario; Katherine Kent; Karen Charlton |tytuł = The Effect of Anthocyanins on Cognition: A Systematic Review and Meta-analysis of Randomized Clinical Trial Studies in Cognitively Impaired and Healthy Adults |czasopismo = Current Nutrition Reports |data = 2025-01-29 |data dostępu = 2025-02-03 |wolumin = 14 |numer = 1 |opublikowany = Springer Nature |doi = 10.1007/s13668-024-00595-z |pmid = 39875765 |pmc = PMC11775034 |url = https://link.springer.com/article/10.1007/s13668-024-00595-z#citeas |język = en |dostęp = o |odn = tak}}</ref>. Zarejestrowano także znaczną poprawę nastroju &ndash; w tym przeciwdziałanie zmęczeniu oraz zmniejszenie lęku i depresji<ref name="Lorzadeh-2025" />. Związki fenolowe i antocyjany odpowiedzialne za przeciwnowotworowe właściwości kolorowych odmian zachowywane są nawet po rocznym przechowywaniu przed przetworzeniem, po upieczeniu<ref name="Madiwale-2012" />.
W czasie [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacji Polski w czasie II wojny światowej]] ziemniaki były stosunkowo łatwym do zdobycia pożywieniem. W związku z tym botaniczka [[Bolesława Starmach]] opracowała książkę ''Sto potraw z ziemniaków'', którą wydano w okupacyjnej serii poradnikowej ''Radź sobie sam''<ref name="sieminska" />. W sztuce kulinarnej znalazły też zastosowanie [[Obierka|obierki]] z ziemniaków.
<gallery>
Plik:11-09-10-kartoffel-DSC 5407.jpg|Odmiana o niebieskim miąższu
Plik:11-09-10-kartoffel-DSC 5412.jpg|Odmiana o purpurowym miąższu
Plik:Potatoes Vitelotte.jpg|Odmiana o fioletowym miąższu ('Vitelotte')
</gallery>
{{zobacz też|Kategoria:Potrawy z ziemniaków}}
; [[Sztuka kulinarna]]: Bulwy po poddaniu [[Obróbka cieplna produktów żywnościowych|obróbce cieplnej]] stanowią cenny pokarm człowieka. Pozostałe części rośliny są [[Rośliny trujące|trujące]].
<div class="wikiflex">
{{Wartość odżywcza
|nazwa                = Ziemniaki, surowe
|próbka              ={{nowrap|100 g}}
|źródło              =<ref name="Tab" />
|wartość energetyczna =334
|jednostka energii    =kJ
|białka              =1,9
|węglowodany          =18,3
|węglowodany metabol  =16,8
|glukoza              =0,2
|fruktoza            =0,2
|sacharoza            =0,5
|laktoza              =0,0
|skrobia              =15,7
|błonnik              =1,5
|tłuszcze            =0,1
|nasycone            =0,01
|jednonienasycone    =0,00
|wielonienasycone    =0,06
|omega-3              =0,01
|kwas α-linolenowy =0,01
|omega-6              =0,05
|kwas linolowy        =0,05
|woda                =78,8
|witamina C          =14,0
|tiamina              =0,087
|ryboflawina          =0,046
|niacyna              =1,46
|witamina B6          =0,3
|foliany              =0,020
|kobalamina          =0,00
|witamina A          =0,001
|witamina D          =0,00
|witamina E          =0,05
|fosfor              =56
|wapń                =4
|magnez              =23
|potas                =443
|sód                  =7
|jod                  =0,003
|żelazo              =0,5
|miedź                =0,1
|cynk                =0,33
|mangan              =0,15
|nagłówki            =zwiń
|pozycja              =lewo
|kolumny              =2
}}
{{Wartość odżywcza
|nazwa                =Ziemniaki, gotowane w wodzie
|próbka              ={{nowrap|100 g}}
|źródło              =<ref name="Tab" />
|wartość energetyczna =301
|jednostka energii    =kJ
|białka              =1,8
|węglowodany          =16,4
|węglowodany metabol  =15,0
|glukoza              =0,2
|fruktoza            =0,2
|sacharoza            =0,5
|laktoza              =0,0
|skrobia              =14,1
|błonnik              =1,4
|tłuszcze            =0,1
|nasycone            =0,01
|jednonienasycone    =0,00
|wielonienasycone    =0,06
|omega-3              =0,01
|kwas α-linolenowy    =0,01
|omega-6              =0,05
|kwas linolowy        =0,05
|woda                =81,1
|witamina C          =9,8
|tiamina              =0,065
|ryboflawina          =0,039
|niacyna              =1,02
|witamina B6          =0,21
|foliany              =0,010
|kobalamina          =0,00
|witamina A          =0,001
|witamina D          =0,00
|witamina E          =0,04
|fosfor              =53
|wapń                =4
|magnez              =21
|potas                =353
|sód                  =6
|jod                  =b.d.
|żelazo              =0,4
|miedź                =0,09
|cynk                =0,3
|mangan              =0,16
|nagłówki            =zwiń
|pozycja              =lewo
|kolumny              =2
}}
</div>
=== Roślina pastewna ===
Ziemniak jest też ważną rośliną pastewną. W postaci ugotowanej był podstawą tradycyjnej metody żywienia [[Świnia domowa|świń]].
=== Roślina przemysłowa ===
Ziemniaka używa się do produkcji [[Spirytus rektyfikowany|spirytusu]] oraz [[Mąka ziemniaczana|mączki ziemniaczanej]] – która jest niemalże czystą [[Skrobia|skrobią]]. Mączka ziemniaczana jest produktem używanym do wytwarzania wielu produktów spożywczych i przemysłowych.
== Uprawa ==
=== Historia uprawy ===
Pierwsze uprawy ziemniaka pojawiły się w czasach [[Prehistoria|prehistorycznych]] w [[Ameryka Południowa|Ameryce Południowej]] (środkowe Andy, tereny dawnego peruwiańskiego państwa [[Państwo Inków|Inków]] – [[Państwo Inków|Tahuantinsuyo]]). Prawdopodobnie ziemniaki nie były znane Europejczykom aż do wyprawy [[Francisco Pizarro|Pizarra]] w roku 1532, która dotarła w rejony Andów i północnej części Peru. Po raz pierwszy zostały opisane w roku 1537 na terenach obecnej [[Kolumbia|Kolumbii]]. [[Botanika|Botanicy]] w północnej części Europy opisali roślinę na przełomie XVI i XVII wieku. W części południowej zapewne uprawiano ziemniaki już wcześniej. Najstarsze dokumenty potwierdzające obecność ziemniaków w Europie pochodzą z roku 1573 oraz 1576 i powstały w Szpitalu de la Sangre w [[Sewilla|Sewilli]]<ref name="Hawkes-1993" />. Zachowane dokumenty pozwalają także stwierdzić, że w listopadzie 1567 roku do [[Antwerpia|Antwerpii]] zostały przywiezione ziemniaki z [[Gran Canaria|Gran Canarii]]. Prawdopodobnie więc ziemniaki do Europy trafiły pośrednio przez [[Wyspy Kanaryjskie]]. Uprawy stały się powszechne w {{nowrap|XVII w.}} {{nowrap|W XVII}} {{nowrap|i XVIII}} wieku traktowane były również jako roślina ozdobna. W części Europy, po zauważeniu, że jest bardzo wydajną rośliną uprawną, wprowadzano ziemniaka do uprawy odgórnymi zarządzeniami ([[Fryderyk II Wielki]] w [[Królestwo Prus|Prusach]] i [[Piotr I Wielki]] w [[Rosja|Rosji]])<ref>„Jabłka zaś ziemne, czyli ziemniaki, a po teraźniejszemu kartofle, bądź świeże, bądź stare, w jednej utrzymując się porze, równą też apetytowi sprawują satysfakcją. To z okoliczności związku namieniwszy, przystępuję teraz do czasu, którego się kartofle w Polszcze i gdzie najpierwej zjawiły. Zjawiły się najprzód za Augusta III w ekonomiach królewskich, które samymi Niemcami, Sasami-ekonomistami osadzone były, a ci dla swojej wygody ten owoc z Saksonii z sobą przynieśli i w Polszcze rozmnożyli”. Za: [[Jędrzej Kitowicz]], ''O kartoflach'', w: ''Opis obyczajów za panowania Augusta III''</ref>.
We Francji wielkimi propagatorami ziemniaka byli aptekarz [[Antoine Parmentier|Antoine-Augustin Parmentier]] oraz król [[Ludwik XVI]]. Ten ostatni, by przełamać niechęć chłopów do nowinek, nakazał grodzenie małych plantacji ziemniaków i ich dozorowanie przez wojsko. Później świadomie przestawano ich pilnować, a okoliczna ludność, uznając, że nowa roślina musi być cenna, rozkradała plony bulw. Przyspieszyło to rozprzestrzenianie się uprawy ziemniaków<ref>{{Cytuj |autor = Wojciech Nowacki |url = https://polskiziemniak.pl/historia-ziemniaka/ |tytuł = Historia ziemniaka |opublikowany = Stowarzyszenie Polski Ziemniak |data dostępu = 2020-07-28}}</ref>.
W Rosji, w 1770 roku, [[Andriej Bołotow]] opublikował artykuł ''Primieczanije o kartofiele'' w czasopiśmie wydawanym w [[Petersburg]]u przez Wolne Towarzystwo Ekonomiczne. Nie tylko spopularyzował nazwę w [[Rosja|Rosji]], ale również pierwszy w Rosji rozpoczął ich uprawę<ref>{{Cytuj |tytuł = В «ТРУДАХ ВОЛЬНОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО ОБЩЕСТВА» ПОЯВИЛАСЬ ПЕРВАЯ НАУЧНАЯ СТАТЬЯ НА ТЕМУ КАРТОФЕЛЯ – «ПРИМЕЧАНИЯ О КАРТОФЕЛЕ» |data dostępu = 2022-02-13 |url = http://historybiz.ru/v-trudah-volnogo-ekonomicheskogo-obshhestva-poyavilas-pervaya-nauchnaya-statya-na-temu-kartofelya-primechaniya-o-kartofele.html}}</ref>. Wcześniej, w wydanej w 1765 roku pracy ''O razwiedienii ziemlanych jabłokow'', nazywano ziemniaki „ziemnymi jabłkami”<ref>{{Cytuj |tytuł = Краеведческий бранч с Филиппом Смирновым «О разведении земельных яблок» – Басмания |data dostępu = 2022-02-13 |url = https://basmania.ru/kraevedcheskij-branch-s-fidippom-smirnovym-o-razvedenii-zemelnyh-yablok/ |język = ru-RU}}</ref>.
Przez długi czas trudności w przechowywaniu ziemniaków ograniczały odległy [[transport]], a tym samym produkcję towarową – dostosowując ją do możliwości lokalnej konsumpcji i przetwórstwa. Wykorzystanie ziemniaków znacznie wzrosło po opracowaniu techniki ich magazynowania w [[Kopiec (rolnictwo)|kopcach]], w których można je przechowywać aż do wiosny następnego roku. Rozwój technik transportu i odwadnianie bulw pozwoliły przezwyciężyć te ograniczenia. Mimo spadku [[areał]]u upraw ziemniaków na świecie (z ok. {{nowrap|23 mln ha}} w latach 70. XX wieku do mniej niż {{nowrap|18 mln ha}} na przełomie XX i XXI wieku) za sprawą wzrostu [[plon]]ów światowa produkcja nie maleje. Przed II wojną światową produkowano {{nowrap|200 mln ton}} ziemniaków, w połowie XX wieku ok. {{nowrap|250 mln ton}}, w latach 70. i w końcu XX wieku ok. {{nowrap|300 mln ton}}<ref name="Falkowski" />, w 2011 roku ponad {{nowrap|370 mln ton}}<ref name=faostat_2011>{{cytuj stronę |url = http://faostat.fao.org/site/567/desktopdefault.aspx |tytuł = FAOstat |autor = Food and Agriculture Organization of The United Nations |język = en |data dostępu = 2012-01-15}}</ref>.
Zmienia się geografia upraw ziemniaka. Sukcesywnie maleje ich areał w krajach uprzemysłowionych [[Europa|Europy]] i [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]. Spadku produkcji w tych krajach nie równoważy wzrost plonów z hektara (w najwydajniejszych uprawach w Belgii, Holandii i Danii z {{nowrap|1 ha}} zbiera się ponad {{nowrap|400 [[Kwintal|q]]}} bulw). Sukcesywnie rosną areały i wydajność upraw w Azji Wschodniej i Południowej, w Ameryce Łacińskiej i na Bliskim Wschodzie. {{nowrap|W Chinach}} produkcja wzrosła do {{nowrap|55 mln ton}} na przełomie wieków<ref name="Falkowski" /> i ponad {{nowrap|88 mln t}} w 2011<ref name=faostat_2011 />. {{nowrap|W Indiach}} rozwój upraw ziemniaka nastąpił w drugiej połowie XX wieku i na jego koniec produkcja wynosiła ponad {{nowrap|19 mln ton}}<ref name="Falkowski" />, a w 2011 już ponad 42 mln ton<ref name=faostat_2011 />.
=== Produkcja ziemniaków ===
[[Plik:Potato prairie - geograph.org.uk - 892294.jpg|thumb|Uprawa [[Redlina|redlinowa]] ziemniaka]]
[[Plik:Potatoes bunch.jpg|thumb|Wykopane bulwy]]
Najwięksi producenci ziemniaków na świecie to [[Chińska Republika Ludowa|Chiny]], [[Europa Wschodnia]] i [[Indie]]. Roczne zbiory ziemniaka w Polsce to ponad {{nowrap|9 mln}} ton (8. miejsce na świecie), a obszar upraw szacuje się na 329 tys. hektarów ({{nowrap|2017 r.}})<ref name="fao">{{Cytuj |tytuł = FAOSTAT |data dostępu = 2019-03-10 |opublikowany = fao.org |url = http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC}}</ref>.
{| class="wikitable" align=center
!colspan=2| Najwięksi producenci ziemniaków (2017)<ref name="fao" /><br>(w mln ton)
|-
| {{Państwo|CHN}} ||align="right"| 99,21
|-
| {{Państwo|IND}} ||align="right"| 48,6
|-
| {{Państwo|RUS}} ||align="right"| 29,59
|-
| {{Państwo|UKR}} ||align="right"| 22,21
|-
| {{Państwo|USA}} ||align="right"| 20,02
|-
| {{Państwo|DEU}} ||align="right"| 11,72
|-
| {{Państwo|BGD}} ||align="right"| 10,22
|-
| {{Państwo|POL}} ||align="right"| 9,17
|-
| {{Państwo|FRA}} ||align="right"| 7,34
|-
| {{Państwo|BLR}} ||align="right"| 6,41
|-
| {{Państwo|GBR}} ||align="right"| 6,22
|-
| {{Państwo|IRN}} ||align="right"| 5,1
|-
| Łącznie na świecie ||align="right"| '''388,19'''
|}
'''Produkcja ziemniaka w Polsce'''
Zbiory ziemniaka w {{nowrap|2014 r.}} wyniosły około {{nowrap|7,7 mln ton}} i były one wyższe w porównaniu z rokiem poprzednim o 8,1%, a o 22,2% większe od średnich zbiorów z lat 2006–2010. Pomimo tego powierzchnia uprawy ziemniaków na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zmniejsza się. W 2014 wynosiła ona {{nowrap|276,9 tys. ha}} i zmniejszyła się o 20% w porównaniu z rokiem poprzednim, a od lat 2006–2010 zmniejszyła się o około 47%. Bardzo duży udział w ogólnej powierzchni uprawy mają gospodarstwa indywidualne około 95%<ref>{{Cytuj |url = http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rolnictwo-lesnictwo/uprawy-rolne-i-ogrodnicze/wyniki-produkcji-roslinnej-w-2014-r-,6,11.html |tytuł = Wyniki produkcji roślinnej w 2014 r. |opublikowany = stat.gov.pl |data dostępu = 2016-01-24 |język = pl |autor = ideo – www.ideo.pl}}</ref>.
Powierzchnia uprawy, plony i zbiory ziemniaków<ref name=":0">{{Cytuj |url = http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rolnictwo-lesnictwo/uprawy-rolne-i-ogrodnicze/wyniki-produkcji-roslinnej-w-2014-r-,6,11.html |tytuł = Wyniki produkcji roślinnej w 2014 r. |opublikowany = stat.gov.pl |data dostępu = 2016-01-25 |język = pl |autor = ideo – www.ideo.pl}}</ref>
{| class="wikitable"
!rowspan="2"| Wyszczególnienie
!2006–2010
!2012
!colspan="2"| 2013
!colspan="2"| 2014
|-
!colspan="4"| w liczbach bezwzględnych
!2006–2010=100
!2013=100
|-
|Powierzchnia w tys. ha
|525
|373
|346
|277
|52,8
|80
|-
|Plony w t/ha
|18,8
|24,2
|21,0
|27,8
|14,8
|13,2
|-
|Zbiory w tys. ton
|9877,2
|9041,3
|7290,4
|7689,2
|77,8
|105,5
|}
Plony ziemniaka według grup producentów<ref name=":0" />
{| class="wikitable"
!rowspan="2"| Wyszczególnienie
!2006–2010
!2012
!2013
!colspan="3"| 2014
|-
!colspan="4"| w t/ha
!2006–2010=100
!2013=100
|-
|rowspan="2"| Ogółem
w tym:
gospodarstwa
indywidualne
|18,8
|24,2
|21,0
|27,8
|15,0
|13,2
|-
|19,6
|23,8
|20,5
|27,2
|13,9
|13,3
|}
Zbiory ziemniaków według grup producentów<ref name=":0" />
{| class="wikitable"
!rowspan="2"| Wyszczególnienie
!2006–2010
!2012
!2013
!colspan="3"| 2014
|-
|colspan="4"| w tysiącach ton
|2006–2010=100
|2013=100
|-
|rowspan="2"| Ogółem
w tym:
gospodarstwa
indywidualne
|9877,2
|9041,3
|7290,4
|7689,2
|77,8
|105,5
|-
|7726,6
|8549,8
|6852,2
|7143,7
|92,5
|104,3
|}
Rolnicza charakterystyka odmian<ref>''Ziemniak'', praca zbiorowa pod redakcją dr hab. Wojciecha Gabriela, Państwowe Wydawnictwo /Rolnicze i Leśne, Warszawa 1974.</ref>
{| class="wikitable"
!rowspan="2"| Odmiana
!colspan="2"| Wymagania
!colspan="4"| Reakcja na:
!rowspan="2"| Przydatność do uprawy w plonie wtórym
|-
!glebowe
!wodne
!nawożenie
!niedobór wody
!późny termin
sadzenia
!podkiełkowywanie
|-
|Pierwiostek
|małe
|duże
|duża
|duża
|średnia
|duża
|mała
|-
|Giewont
|średnie
|duże
|średnia
|średnia
|średnia
|duża
|mała
|-
|Baca
|średnie
|duże do średnich
|duża
|średnia
|duża
|duża
|dość duża
|-
|Bem
|średnie
|średnie
|średnia
|średnia
|duża
|duża
|średnia
|-
|Epoka
|średnie
|duże
|duża
|średnia
|średnia
|duża
|średnia
|-
|Orzeł
|średnie
|duże
|dość duża
|duża
|duża
|duża
|duża
|-
|Osa
|średnie
|duże
|dość duża
|duża
|średnia
|duża
|mała
|-
|Bolko
|średnie
|średnie
|duża
|średnia
|duża
|duża
|mała
|-
|Flisak
|małe
|średnie
|średnia
|średnia
|duża
|dość duża
|dość duża
|-
|Flora
|duże
|duże
|duża
|duża
|duża
|średnia
|mała
|-
|Lenino
|średnie
|duże
|średnia
|duża
|duża
|średnia
|mała
|-
|Merkur
|małe
|małe
|duża
|średnia
|dość duża
|średnia
|mała
|-
|Uran
|średnie
|duże
|średnia
|duża
|średnia
|średnia
|średnia
|-
|Warta
|średnie
|średnie
|średnia
|średnia
|duża
|dość duża
|mała
|-
|Wisła
|średnie do małych
|duże
|duża
|duża
|średnia
|dość duża
|mała
|-
|Wulkan
|duże
|duże
|średnia
|średnia
|duża
|dość duża
|dość duża
|-
|Wyszoborski
|średnie
|duże
|duża
|duża
|duża
|średnia
|mała
|}
=== Odmiany uprawne ===
W [[Peru]] utworzono największy na świecie ''bank genów'' ziemniaka. Zdeponowano w nim ponad 10 tysięcy odmian tej rośliny<ref name="kaniewska">{{Cytuj pismo |nazwisko = Kaniewska |imię = Barbara |tytuł = Diabelskie jabłka z ziemi |czasopismo = Rzeczpospolita |oznaczenie = sobota-niedziela, 10–11 listopada 2007 roku |wolumin = 263 (7860) |strony = 36}}</ref>. Najstarszą zachowaną do dnia dzisiejszego polską odmianą ziemniaka jest wyhodowana przez Henryka Dołkowskiego w {{nowrap|1893 r.}} odmiana Marius<ref>{{Cytuj |autor = Paweł Chromiński, Agnieszka Przewodowska, Joanna Piskorz |tytuł = Marius – najstarsza Polska odmiana ziemniaka odnaleziona w Skandynawii. |czasopismo = Ziemniak Polski |data = 2018 |data dostępu = 2020-06-30 |issn = 1425-4263 |numer = 4 |miejsce = Bonin |wydawca = Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie - Państwowy Instytut Badawczy, Oddział w Boninie |s = 16–23 |url = http://ziemniak-bonin.pl/wp-content/uploads/2020/05/4_2018.pdf |język = pl}}</ref>. Badaniem nowych odmian ziemniaka zajmuje się Instytut Ziemniaka, wchodzący w skład [[Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin|Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin]].
Odmiany ziemniaka dzieli się zazwyczaj ze względu na ich termin zbioru:
* bardzo wczesne: Krasa, Irys, Gloria, Denar, Berber, Lord, Irga
* wczesne: Nora, Augusta, Gracja, Vineta
* średnio wczesne: Ibis, Pirol, Żagiel, Satina, Kuba
* średnio późne: Bryza, Syrena, Zeus, Jasia, Molli
* późne: Uran, Lenino, Bzura, Ślęza, Sonda, Medea
[[Rejestr roślin uprawnych|Krajowy rejestr]] (KR) w Polsce zawiera 107 odmian ziemniaka<ref name="Ziemniak">{{cytuj stronę |url = https://coboru.gov.pl/Polska/Rejestr/odm_w_rej.aspx?kodgatunku=ZIK |tytuł = Odmiany wpisane do krajowego rejestru |archiwum = https://web.archive.org/web/20210925151027/https://coboru.gov.pl/Polska/Rejestr/odm_w_rej.aspx?kodgatunku=ZIK |zarchiwizowano = 2021-09-25 |data dostępu = 2020-10-01}}</ref>, wśród których dominują odmiany jadalne.
{{Układ wielokolumnowy |szerokość=9em|
* Altesse
* Amarant
* Amora
* Astana
* Aster
* Asterix
* Augusta
* Bellarosa
* Berber
* Bila
* Bohun
* Bojar
* Boryna
* Bryza
* Bzura
* Carrera
* Cedron
* Cekin
* Dali
* Denar
* Ditta
* Eurostar
* Fianna
* Finezja
* Folva
* Fresco
* Gardena
* Glada
* Gwiazda
* Harpun
* Hetman
* Hinga
* Honorata
* Ibis
* Ignacy
* Ikar
* Impala
* Impresja
* Innovator
* Inwestor
* Irga
* Irmina
* Irys
* Ismena
* Jasia
* Jelly
* Jubilat
* Jurata
* Jurek
* Justa
* Kaszub
* Kolia
* Kotwica
* Kuba
* Kuras
* Lady Claire
* Lady Rosetta
* Laskara
* Latona
* Lawenda
* Lawina
* Lech
* Longina
* Lord
* Madeleine
* Magnolia
* Malaga
* Manitou
* Mazur
* Michalina
* Mieszko
* Mila
* Miłek
* Oberon
* Orchestra
* Otolia
* Owacja
* Partner
* Pasat
* Pasja Pomorska
* Pierwiosnek
* Pogoria
* Pokusa
* Riviera
* Rudawa
* Rumpel
* Ruta
* Sagitta
* Salto
* Santé
* Satina
* Skawa
* Stokrotka
* Surmia
* Szyper
* Tacja
* Tajfun
* Tonacja
* Torpeda
* Victoria
* Vineta
* VR 808
* Werbena
* Widawa
* Zebra
* Zuzanna
* Żagiel
}}
=== Typy kulinarne ===
Odmiany ziemniaków jadalnych powinny odznaczać się owalnym kształtem bulw i ich jednakową wielkością, gładką skórką, niewielką liczbą oczek płytko osadzonych, dobrym smakiem i zapachem. Niepożądanymi cechami są: ostry smak, duża skłonność do ciemnienia w stanie surowym i po ugotowaniu. Odmiany jadalne ziemniaków dzielone są na następujące typy kulinarne:
* A – sałatkowe, polecane na [[Sałatka|sałatki]] i [[Konserwa|konserwy]]
* B – wszechstronnie użytkowe, polecane do [[Zupa|zup]], ciast ziemniaczanych, [[Zapiekanka|zapiekanek]], [[Frytki|frytek]]
* C – mączyste, polecane na [[purée]], [[Pyzy (danie)|pyzy]], [[placki ziemniaczane]], ziemniaki pieczone
* D – bardzo mączyste i suche, mało przydatne w kuchni
=== Wymagania klimatyczne i glebowe ===
Na plonowanie ziemniaka krytyczny wpływ mają opady. Optymalne zbiory zapewnia opad wynoszący {{nowrap|350 mm}} w okresie od kwietnia do września. Szczególny wpływ na plon ma ewentualny niedobór wody w okresie kwitnienia, ale też później, w okresie wzrostu bulw. W tym drugim okresie nadmierne opady mogą jednak też ograniczyć plon, zwłaszcza odmian średnio wczesnych. Ziemniak źle znosi przemienne występowanie okresów [[Susza|susz]] i intensywnych opadów<ref name="sawicka" />.
Optymalny zakres temperatur podczas sadzenia to {{nowrap|7–8 °C}}. Optymalne dla wzrostu ziemniaka temperatury to ok. {{nowrap|20 °C}} w dzień i {{nowrap|15 °C}} w nocy. Przy temperaturze wynoszącej {{nowrap|29 °C}} i więcej wzrost ziemniaków nie następuje<ref name="sawicka" />.
Najlepsze wyniki uprawy ziemniaka uzyskuje się na [[gleba]]ch gliniasto–piaszczystych o {{nowrap|pH 5,5–6,5}}, pulchnych, zasobnych w składniki pokarmowe. Na glebach lekkich uprawa może być prowadzona z powodzeniem, pod warunkiem wykonywania nawodnień. Nie nadają się do uprawy ziemniaka gleby ciężkie i podmokłe<ref name="sawicka">{{Cytuj | tytuł = Uprawa roślin | wolumin = II | miejsce = Wrocław | wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu | data = 2020 | s = 395-512 | isbn = 978-83-7717-339-8 | autor r = Barbara Sawicka | rozdział = Ziemniak}}</ref>.
=== Choroby ziemniaka ===
* [[Nieinfekcyjne choroby roślin|nieinfekcyjne]]: [[rdzawa plamistość miąższu bulw ziemniaka]], [[brunatna pustowatość bulw ziemniaka]], [[dzieciuchowatość bulw ziemniaka]]
* [[Wirusowe choroby roślin|wirusowe]]: [[liściozwój ziemniaka]]; [[smugowatość ziemniaka]], [[wiroza M ziemniaka]], [[wiroza S ziemniaka]], [[mozaika X ziemniaka]], [[mozaika A ziemniaka]], [[czopowatość bulw ziemniaka i pstra plamistość pędów ziemniaka]], [[wrzecionowatość bulw ziemniaka]], [[andyjska pstrość ziemniaka]], [[andyjska utajona wiroza ziemniaka]], [[wirusowa brązowa plamistość ziemniaka]], [[wirusowa brunatna plamistość bulw ziemniaka]], [[bukietowatość ziemniaka]], [[jasna plamistość ziemniaka]], [[mozaika aukuba ziemniaka]], [[miotlastość wierzchołkowa ziemniaka]], [[nekrotyczna plamistość ziemniaka]], [[żółta karłowatość ziemniaka]], [[stołbur]]
* [[Bakteriozy roślin|bakteryjne]]: [[Śluzak warzyw psiankowatych|śluzak ziemniaka]], [[bakterioza pierścieniowa ziemniaka]], [[czarna nóżka ziemniaka]], [[mokra zgnilizna bulw ziemniaka]], [[parch zwykły ziemniaka]]
* wywołane przez pierwotniaki: [[parch prószysty ziemniaka]]
* [[Choroby roślin wywołane przez lęgniowce|wywołane przez lęgniowce]] i [[Grzybowe choroby roślin|grzyby]]: [[rak ziemniaka]], [[oosporoza ziemniaka]], [[wodna przyranna zgnilizna bulw ziemniaka]], [[różowa zgnilizna bulw ziemniaka]], [[zaraza ziemniaka]], [[rizoktonioza ziemniaka]], [[Szara pleśń ziemniaka|szara pleśń]], [[mączniak prawdziwy ziemniaka]], [[chwościk ziemniaka]], [[szara plamistość liści ziemniaka]], [[rdza ziemniaka]], [[głownia ziemniaka]], [[alternarioza ziemniaka]], [[werticilioza ziemniaka]], [[parch srebrzysty ziemniaka]], [[sucha zgnilizna bulw ziemniaka]], [[fuzaryjne więdnięcie ziemniaka]], [[antraknoza ziemniaka]], [[fomoza ziemniaka]], [[czarna zaraza ziemniaka]], [[Septorioza pomidora|septorioza ziemniaka]], [[septorioza liści ziemniaka]], [[Zgnilizna twardzikowa|zgnilizna twardzikowa ziemniaka]]<ref name=slow />.
== Ziemniak w kulturze ==
Ze względu na długą historię upraw ziemniaka oraz związany z nią udział tej rośliny w ocaleniu przed [[Głód|śmiercią głodową]] milionów ludzi na świecie, Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła rok 2008 Międzynarodowym Rokiem Ziemniaka<ref name="kaniewska" />. Na grobowcu [[Fryderyk II Wielki|Fryderyka II]] w [[Poczdam]]ie zwyczajowo kładzione są ziemniaki, na pamiątkę faktu, że sprowadził je do Prus oraz prowadził działania popularyzujące uprawę tej rośliny <ref>{{Cytuj |autor = WKZ |tytuł = Zostawiają ziemniaki na grobie króla. Dlaczego to robią? |data = 2022-02-17 |data dostępu = 2025-04-30 |opublikowany = ksiazki.wp.pl |url = https://ksiazki.wp.pl/zostawiaja-ziemniaki-na-grobie-krola-dlaczego-to-robia-6738330937121568a}}</ref>.
[[Wykopki]], czyli zbiór ziemniaków z pola, to wydarzenie będące zwyczajowo pretekstem do świętowania. Na przykład w Stanach Zjednoczonych w stanie Michigan w wiosce Posen, każdego roku organizowana jest impreza gastronomiczna [[Posen Potato Festival]].
=== Pomniki ziemniaka ===
<gallery>
Plik:Biesiekierz Potato monument 2008-07.jpg|Pomnik ziemniaka w [[Biesiekierz]]u
Plik:Pyra Monument Poznan.jpg|[[Pomnik Pyry w Poznaniu|Pomnik Pyry]] w [[Poznań|Poznaniu]]
</gallery>
W Polsce istnieją dwa monumenty poświęcone ziemniakowi – w [[Biesiekierz]]u oraz w [[Poznań|Poznaniu]], na [[Park Jana Pawła II w Poznaniu|Łęgach Dębińskich]] (''[[Pomnik Pyry w Poznaniu|Pomnik Pyry]]''). W 2008 odsłonięto pomnik ziemniaka w [[Słowenia|słoweńskiej]] miejscowości [[Gmina Šenčur|Šenčur]] (koło [[Kranj]])<ref>{{cytuj stronę |url = http://sl.krompir.si/english-summary/potato-monument/ |tytuł = Potato Monument |archiwum = https://web.archive.org/web/20090518004446/http://sl.krompir.si/english-summary/potato-monument/ |zarchiwizowano = 2009-05-18 |język = en |data dostępu = 2008-07-24}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://ireport.cnn.com/docs/DOC-11346 |tytuł = Unveiling of Potato monument in Slovenia |data = 2008-04-14 |opublikowany = CNN iReport |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20161220185158/http://ireport.cnn.com/docs/DOC-11346 |zarchiwizowano = 2016-12-20 |data dostępu = 2016-12-13}}</ref>. Pomnik ziemniaka istnieje także w parku poświęconym tej roślinie w [[Chorwacja|chorwackiej]] miejscowości [[Belica (Chorwacja)|Belica]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.24sata.hr/fun/u-meimurju-postavili-spomenik-krumpiru-26829 |tytuł = U Međimurju postavili spomenik krumpiru |język = hr |opublikowany = 24sata |data = 2007-08-27 |data dostępu = 2017-03-27}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20080704201544/http://www.ananova.com/news/story/sm_2474423.html |tytuł = Town plans potato park |język = en |opublikowany = ananova.com |archiwum = http://web.archive.org/web/20090212162413/http://www.ananova.com/news/story/sm_2474423.html |zarchiwizowano = 2009-02-12}}</ref> w [[Żupania medzimurska|żupanii medzimurskiej]] (wzniesiony 26 sierpnia 2007 jako pierwszy taki pomnik na świecie<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.belica.hr/wp/odrzat-ce-se-12-festival-krumpira/ |tytuł = Održat će se 12. Festival krumpira! (Odbędzie się 12. Festiwal ziemniaka!) |opublikowany = Gmina Belica |data = 2012-08-07 |język = hr |data dostępu = 2017-03-27}}</ref>), w ścianie [[Kościół (budynek)|kościoła]] w [[austria]]ckiej miejscowości [[Prinzendorf]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://aeiou.iicm.tugraz.at/aeiou.encyclop.e/e712473.htm;internal&action=_setlanguage.action?LANGUAGE=en |tytuł = Erdäpfel |język = en |opublikowany = aeiou Encyclopedia}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://austria-forum.org/af/AEIOU/Erd%C3%A4pfel |tytuł = Erdäpfel |język = de |opublikowany = Austra-Forum}}</ref>, w Muzeum Ziemniaka w [[Idaho]] ([[Stany Zjednoczone|USA]])<ref>{{cytuj stronę |url = https://idahopotatomuseum.com/ |tytuł = Idaho Potato Museum |opublikowany = |język = en}}</ref>.
=== Odniesienia w literaturze ===
* [[Adam Mickiewicz]] – [[Kartofla|Kartofla. Poemko we czterech pieśniach]] – utwór poetycki z 1821 (przyjmuje się okres powstania na 1818–1821)
* o różnych odmianach ziemniaka pisał [[Alexandre Dumas]] w swoim ''Wielkim słowniku kuchni'' z 1873 roku<ref>{{Cytuj książkę|nazwisko=Dumas|imię=Alexandre|tytuł=Grand dictionnaire de cuisine|rok=1873|wydawca=Alphonse Lemerre|miejsce=Paryż|strony=847|odn=tak|url=https://archive.org/details/granddictionnai00dumagoog/page/846/mode/2up?view=theater}}</ref>
* wzmianka o uprawie fioletowych ziemniaków występuje w powieści ''[[Tajemnicza wyspa]]'' [[Jules Verne|Juliusza Verne]] z roku 1874<ref>{{Cytuj |autor = Jules Verne |tytuł = L'île mystérieuse |data = 1874 |s = 289 |cytat = Le potager […] était divisé en petits carrés, où poussaient laitues, vitelottes, oseille |język = fr}}</ref>
== Zobacz też ==
{{Siostrzane projekty
|commons = Solanum tuberosum
|słownik = ziemniak
|cytaty = ziemniak
|books = Ekoogrodnictwo/Rośliny_użytkowe/Ziemniak|Uprawa ziemniaków
|species = Solanum tuberosum
}}
* [[wilec ziemniaczany]] (batat)
* [[stała Maerckera]]
{{clear}}
== Przypisy ==
<references>
<ref name="ruggiero">{{Ruggiero |data dostępu = 2020-02-20}}</ref>
<ref name="apweb">{{Angiosperm Phylogeny Website |data dostępu = 2011-08-29}}</ref>
<ref name="Andre-2007">{{Cytuj pismo |nazwisko = Andre |imię = Christelle M. |nazwisko2 = Ghislain |imię2 = Marc |nazwisko3 = Bertin |imię3 = Pierre |nazwisko4 = Oufir |imię4 = Mouhssin |nazwisko5 = del Rosario Herrera |imię5 = María |tytuł = Andean Potato Cultivars (Solanum tuberosumL.) as a Source of Antioxidant and Mineral Micronutrients |czasopismo = Journal of Agricultural and Food Chemistry |wolumin = 55 |wydanie = 2 |strony = 366–378 |rok = 2007 |issn = 0021-8561 |doi = 10.1021/jf062740i |język = en}}</ref>
<ref name="Basara-1992">{{Cytuj książkę |nazwisko = Basara |imię = Anna i Jan |tytuł = Polska gwarowa terminologia rolnicza. Przygotowanie gleby, uprawa ziemniaków |rok = 1992 |wydawca = Polska Akademia Nauk, Instytut Języka Polskiego |miejsce = Kraków |isbn = 83-85579-60-5}}</ref>
<ref name="Migdał-2010">{{Cytuj książkę |nazwisko = Migdał |imię = Władysław |tytuł = Gwara i regionalizmy w rolnictwie i przetwórstwie |rok = 2010 |wydawca = Polskie Towarzystwo Technologii Żywności, Oddział Małopolski |miejsce = Łapczyca-Kraków |isbn = 978-83-929686-4-1}}</ref>
<ref name="China">{{Cytuj stronę |url = http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=200020608 |tytuł = Solanum tuberosum Linnaeus |praca = Flora of China |opublikowany = eFloras.org |data dostępu = 2015-09-04}}</ref>
<ref name="Contreras-1999">{{Cytuj książkę |autor = Contreras-M., A. & Spooner, D.M |tytuł = Revision of Solanum section Etuberosum (subgenus Potatoe) |wydawca = M. Nee, D.E. Symon, R.N. Lester & J.P. Jessop (editors). Solanaceae IV. Royal Botanic Gardens |miejsce = Kew |data = 1999 |strony = 227–245}}</ref>
<ref name="Factsheet_SA">{{Cytuj stronę |url = http://www.flora.sa.gov.au/efsa/lucid/Solanaceae/Solanum%20species/key/Australian%20Solanum%20species/Media/Html/Solanum_tuberosum.htm |tytuł = Solanum tuberosum |praca = Electronic Flora of South Australia |opublikowany = Government of South Australia |data dostępu = 2015-09-08}}</ref>
<ref name="Falkowski">{{Cytuj książkę |autor = Jan Falkowski, Jerzy Kostrowicki |tytuł = Geografia rolnictwa świata |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 2001 |strony = 321–322 |isbn = 83-01-13580-8}}</ref>
<ref name="Friedman-1997">{{Cytuj pismo |nazwisko = Friedman |imię = Mendel |nazwisko2 = McDonald |imię2 = Gary M. |nazwisko3 = Filadelfi-Keszi |imię3 = MaryAnn |tytuł = Potato Glycoalkaloids: Chemistry, Analysis, Safety, and Plant Physiology |czasopismo = Critical Reviews in Plant Sciences |wolumin = 16 |wydanie = 1 |strony = 55–132 |rok = 1997 |issn = 0735-2689 |doi = 10.1080/07352689709701946 |język = en}}</ref>
<ref name="Friedman-2003">{{Cytuj pismo |nazwisko = Friedman |imię = Mendel |nazwisko2 = Roitman |imię2 = James N. |nazwisko3 = Kozukue |imię3 = Nobuyuki |tytuł = Glycoalkaloid and Calystegine Contents of Eight Potato Cultivars |czasopismo = Journal of Agricultural and Food Chemistry |wolumin = 51 |wydanie = 10 |strony = 2964–2973 |rok = 2003 |issn = 0021-8561 |doi = 10.1021/jf021146f |język = en}}</ref>
<ref name="Hawkes">{{Cytuj pismo |autor = J.G. Hawkes |tytuł = The ecology of wild potato species and its bearing on the origin of potato cultivation |url = http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/jatba_0021-7662_1954_num_1_7_2166 |czasopismo = Journal d’agriculture tropicale et de botanique appliquée |wolumin = 1, 7 |strony = 356–358 |data = 1954}}</ref>
<ref name="Herse-1976">{{Cytuj książkę |tytuł = Szczegółowa uprawa roślin |inni = Jerzy Herse (red.) |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |data = 1976 |strony = 178–228}}</ref>
<ref name="Hijmans-2001">{{Cytuj pismo |autor = Robert J. Hijmans, David M. Spooner |tytuł = Geographic distribution of wild potato species |url = https://archive.is/20120630140725/http://www.amjbot.org/content/88/11/2101.full |czasopismo = American Journal of Botany |wolumin = 88, 1 |strony = 2101–2112 |doi = 10.2307/3558435 |data = 2001}}</ref>
<ref name="Madiwale-2012">{{Cytuj pismo |nazwisko = Madiwale |imię = Gaurav P. |nazwisko2 = Reddivari |imię2 = Lavanya |nazwisko3 = Stone |imię3 = Martha |nazwisko4 = Holm |imię4 = David G. |nazwisko5 = Vanamala |imię5 = Jairam |tytuł = Combined Effects of Storage and Processing on the Bioactive Compounds and Pro-Apoptotic Properties of Color-Fleshed Potatoes in Human Colon Cancer Cells |czasopismo = Journal of Agricultural and Food Chemistry |wolumin = 60 |wydanie = 44 |strony = 11088–11096 |rok = 2012 |issn = 0021-8561 |doi = 10.1021/jf303528p |język = en}}</ref>
<ref name="Miller-2008">{{cytuj stronę |url = http://www.eurekalert.org/pub_releases/2008-01/uow-uds012908.php |tytuł = Using DNA, scientists hunt for the roots of the modern potato |autor = N. Miller |data = 2008-01-29 |język = en |opublikowany = American Association for the Advancement of Science |data dostępu = 2008-09-10}}</ref>
<ref name="nhm">{{Cytuj stronę |url = http://www.nhm.ac.uk/research-curation/research/projects/linnaean-typification/database/index.dsml |tytuł = The Linnaean Plant Name Typification Project |opublikowany = Natural History Museum, London |data dostępu = 2015-09-08}}</ref>
<ref name="Ovchinn-2011">{{Cytuj pismo |autor = Anna Ovchinnikova, Ekaterina Krylova, Tatjana Gavrilenko, Tamara Smekalova, Mikhail Zhuk, Sandra Knapp, David M. Spooner |tytuł = Taxonomy of cultivated potatoes (Solanum section Petota: Solanaceae) |url = http://vir.nw.ru/biot/pdf/Botanical_J.Linnean_Society.pdf |czasopismo = Botanical Journal of the Linnean Society |wolumin = 165 |strony = 107–155 |data = 2011}}</ref>
<ref name="Pawlowski-1963">{{Cytuj książkę |tytuł = Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. Tom X |inni = Bogumił Pawłowski (red.) |wydawca = Polska Akademia Nauk, Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa, Kraków |data = 1963 |strony = 225}}</ref>
<ref name="Petersson-2013">{{Cytuj pismo |nazwisko = Petersson |imię = Erik V. |nazwisko2 = Arif |imię2 = Usman |nazwisko3 = Schulzova |imię3 = Vera |nazwisko4 = Krtková |imię4 = Veronika |nazwisko5 = Hajšlová |imię5 = Jana |tytuł = Glycoalkaloid and Calystegine Levels in Table Potato Cultivars Subjected to Wounding, Light, and Heat Treatments |czasopismo = Journal of Agricultural and Food Chemistry |wolumin = 61 |wydanie = 24 |strony = 5893–5902 |rok = 2013 |issn = 0021-8561 |doi = 10.1021/jf400318p |język = en}}</ref>
<ref name=Podbielkowski-1989>{{cytuj książkę |nazwisko = Podbielkowski |imię = Zbigniew |tytuł = Słownik roślin użytkowych |rok = 1989 |wydawca = PWRiL |miejsce = Warszawa |isbn = 83-09-00256-4}} (Występowanie i charakterystyka ziemniaka).</ref>
<ref name="Polityka">{{cytuj pismo |autor = Jędrzej Winiecki |tytuł = Bulwa Belzebuba |url = http://www.polityka.pl/historia/249599,1,bulwa-belzebuba.read |czasopismo = [[Polityka]] |wolumin = |wydanie = |strony = |data = 4 listopada 2009 |wydawca = SW Polityka |miejsce = Warszawa |issn = 0032-3500}}</ref>
<ref name="Sawicka-2009">{{Cytuj pismo |autor = B. Sawicka, H. Danilcenko, E. Jariene, B. Krochmal-Marczak |tytuł = Zmienność fenotypowa wybranych cech zagranicznych odmian ziemniaka uprawianych w Polsce |czasopismo = Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych |wydanie = 542 |wolumin = 1 |strony = 1–9 |issn = 0084-5477 |data = 2009}}</ref>
<ref name=sieminska>{{cytuj pismo |autor = Jadwiga Siemińska |tytuł = Bolesława Kawecka-Starmachowa (1902–1965) – w 40 rocznicę śmierci |url = http://bomax.botany.pl/cgi-bin/pubs/data/article_pdf?id=1013 |czasopismo = Wiadomości Botaniczne |odpowiedzialność = Instytut Botaniki PAN |wydanie = 1/2 |wolumin = 50 |strony = 43–46 |język = pl |data = 2006 |archiwum = http://web.archive.org/web/20140904132658/http://bomax.botany.pl/pubs/data/article_pdf?id=1013 |zarchiwizowano = 2014-09-04}}</ref>
<ref name="Sikorski-1996_41">{{Cytuj książkę |tytuł = Chemiczne i funkcjonalne właściwości składników żywności |inni = Zdzisław E. Sikorski (red.) |wydawca = Wydawnictwa Naukowo-Techniczne |miejsce = Warszawa |data = 1996 |strony = 41–43 |isbn = 83-204-2028-8}}</ref>
<ref name="Sikorski-1996_481">{{Cytuj książkę |tytuł = Chemiczne i funkcjonalne właściwości składników żywności |inni = Zdzisław E. Sikorski (red.) |wydawca = Wydawnictwa Naukowo-Techniczne |miejsce = Warszawa |data = 1996 |strony = 481–482 |isbn = 83-204-2028-8}}</ref>
<ref name="Sołtys-2013">{{Cytuj pismo |autor = Sołtys Dorota |tytuł = Solanina i chakonina – główne glikoalkaloidy ziemniaka uprawnego (Solanum Tuberosum L.) |url = http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2013/129.pdf |czasopismo = Kosmos |wydanie = 1 (298) |wolumin = 62 |strony = 129–138 |data = 2013}}</ref>
<ref name="Valkonen-1996">{{Cytuj pismo |nazwisko = Valkonen |imię = Jari P.T. |nazwisko2 = Keskitalo |imię2 = Marjo |nazwisko3 = Vasara |imię3 = Tuija |nazwisko4 = Pietilä |imię4 = Leena |nazwisko5 = Raman |imię5 = K.V. |tytuł = Potato Glycoalkaloids: A Burden or a Blessing? |czasopismo = Critical Reviews in Plant Sciences |wolumin = 15 |wydanie = 1 |strony = 1–20 |rok = 1996 |issn = 0735-2689 |doi = 10.1080/07352689609701934 |język = en}}</ref>
<ref name="Xu-2011">{{Cytuj pismo |url = https://archive.is/20130703090344/http://www.potatogenome.net/index.php/Members| autor= The Potato Genome Sequencing Consortium |tytuł = Genome sequence and analysis of the tuber crop potato |czasopismo = Nature |wolumin = 475 |wydanie = 7355 |strony = 189–195 |rok = 2011 |issn = 0028-0836 |doi = 10.1038/nature10158 |język = en}}</ref>
<ref name="Ghislain-2006">{{Cytuj pismo |nazwisko = Ghislain |imię = M. |nazwisko2 = Andrade |imię2 = D. |nazwisko3 = Rodríguez |imię3 = F. |nazwisko4 = Hijmans |imię4 = R.J. |nazwisko5 = Spooner |imię5 = D.M. |tytuł = Genetic analysis of the cultivated potato Solanum tuberosum L. Phureja Group using RAPDs and nuclear SSRs |czasopismo = Theoretical and Applied Genetics |wolumin = 113 |wydanie = 8 |strony = 1515–1527 |rok = 2006 |issn = 0040-5752 |doi = 10.1007/s00122-006-0399-7 |język = en}}</ref>
<ref name="Van DamKooman-1996">{{Cytuj pismo |nazwisko = Van Dam |imię = J. |nazwisko2 = Kooman |imię2 = P.L. |nazwisko3 = Struik |imię3 = P.C. |tytuł = Effects of temperature and photoperiod on early growth and final number of tubers in potato (Solanum tuberosum L.) |czasopismo = Potato Research |wolumin = 39 |wydanie = 1 |strony = 51–62 |rok = 1996 |issn = 0014-3065 |doi = 10.1007/BF02358206 |język = en}}</ref>
<ref name="Machackova-1998">{{Cytuj pismo |nazwisko = Machackova |imię = Ivana |nazwisko2 = Konstantinova |imię2 = Tatyana N. |nazwisko3 = Sergeeva |imię3 = Lidiya I. |nazwisko4 = Lozhnikova |imię4 = Veronika N. |nazwisko5 = Golyanovskaya |imię5 = Svetlana A. |tytuł = Photoperiodic control of growth, development and phytohormone balance in Solanum tuberosum |czasopismo = Physiologia Plantarum |wolumin = 102 |wydanie = 2 |strony = 272–278 |rok = 1998 |issn = 0031-9317 |doi = 10.1034/j.1399-3054.1998.1020215.x |język = en}}</ref>
<ref name="Forsline-1975">{{Cytuj pismo |nazwisko = Forsline |imię = P.L. |nazwisko2 = Langille |imię2 = A.R. |tytuł = Endogenous Cytokinins in Solanum tuberosum as Influenced by Photoperiod and Temperature |czasopismo = Physiologia Plantarum |wolumin = 34 |wydanie = 1 |strony = 75–77 |rok = 1975 |issn = 0031-9317 |doi = 10.1111/j.1399-3054.1975.tb01859.x |język = en}}</ref>
<ref name="Batutis-1982">{{Cytuj pismo |nazwisko = Batutis |imię = E.J. |nazwisko2 = Ewing |imię2 = E.E. |tytuł = Far-Red Reversal of Red Light Effect during Long-Night Induction of Potato (Solanum tuberosum L.) Tuberization |czasopismo = Plant Physiology |wolumin = 69 |wydanie = 3 |strony = 672–674 |rok = 1982 |issn = 0032-0889 |doi = 10.1104/pp.69.3.672 |język = en}}</ref>
<ref name="Hussey-1984">{{Cytuj pismo |autor = Hussey G., Stacey N.J |tytuł = Factors affecting the formation of in vitro tubers of potato (Solanum tuberosum L.) |czasopismo = Annals of Botany |wydanie = 4 |wolumin = 53 |strony = 565–578 |język = en |data = 1984}}</ref>
<ref name="Hawkes-1993">{{cytuj pismo |nazwisko = Hawkes |imię = J.G. |nazwisko2 = Francisco-Ortega |imię2 = J. |tytuł = The early history of the potato in Europe |czasopismo = Euphytica |wolumin = 70 |wydanie = 1–2 |data = 1993 |strony = 1–7 |issn = 0014-2336 |doi = 10.1007/BF00029633}}</ref>
<ref name=Tab>{{cytuj książkę |autor = Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow |tytuł = Tabele składu i wartości odżywczej żywności |wydanie = wydanie II zmienione |miejsce = Warszawa |rok = 2017 |wydawca = Wydawnictwo Lekarskie PZWL |strony = 524–525 |isbn = 978-83-200-5311-1}}</ref>
<ref name=slow>{{cytuj |url = http://www1.up.poznan.pl/ptfit/sites/default/files/Documents/Polskie%20Nazwy%20Chor%C3%B3b%20Ro%C5%9Blin%20Uprawnych%202017.pdf |redaktor = Zbigniew Borecki, Małgorzata Solenberg |tytuł = Polskie nazwy chorób roślin uprawnych |miejsce = Poznań |wydawca = Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne |data = 2017 |wydanie = 2 |isbn = 978-83-948769-0-6}}</ref>.
</references>
== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.potatomuseum.com Internetowe muzeum ziemniaka] {{lang|en}}
{{Kontrola autorytatywna}}
[[Kategoria:Ziemniak| ]]
[[Kategoria:Psiankowate]]
[[Kategoria:Rośliny trujące]]
[[Kategoria:Warzywa]]
[[Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza]]

Wersja z 12:41, 15 maj 2025

Źródło: „http://poco56.com/index.php?title=~_Ziemniak,_kartofel,_pyra&oldid=1621”